Հայոց Բագրատունյաց թագավորության անկումից հետո Պահլավունիները շարունակեցին ռազմաքաղաքական ու եկեղեցանպաստ գործունեությունը Շիրակում, ի
մասնավորի` քաղաքամայր Անիում: XIII դարից նրանք վասալական կախման մեջ
էին Զաքարյաններից և նրանց հովանու ներքո ծավալում էին ազգաշահ գործողություններ: 1225 թ. Անիի արքեպիսկոպոս է հիշվում Գրիգոր Պահլավունին, որի եղբայր
Ղարիբը զինվորական էր: Նրանք 1225 թ. նորոգում են Մարմաշենի վանքը, կալվածքներ ընծայաբերում նրան: Սակայն նույն թվականին Գառնիի մատույցներում Իվանե
Զաքարյանի գլխավորած հայ-վրացական զորքերի` Խորեզմի շահի դեմ մղած ճակատամարտում Ղարիբ Պահլավունին զոհվում է:
Զաքարյանների օրոք Պահլավունիների ժառանգները շարունակում են կրել այդ
տոհմում սովորական դարձած «մագիստրոս» պատվատիտղոսը: Նրանք գլխավորում են նաև Շիրակի հոգևոր իշխանությունը: Գրիգոր Պահլավունուց հետո Անիի
արքեպիսկոպոսի պաշտոնը վարում է նրա որդի Սարգիսը:Վերջինս Բագնայրի
վանքի 1262 թվակիր արձանագրության մեջ հիշվում է որպես «Անի մայրաքաղաքի
վերադիտող» (տեսուչ, հայրապետ), նաև «տեառն տեղոյս»: Սարգսի եղբորորդի Հովհաննեսը հիշվում է որպես Շիրակ գավառի «հայրապետ», «իշխեցող տեղոյս»:
Զաքարե ամիրսպասալարի մահից (1212 թ.) հետո նրա որդի Շահնշահ I-ը Վրաստանի Թամար թագուհու կողմից ճանաչվեց Զաքարյան հայկական իշխանապետության տիրակալ: XIV դարում Պահլավունիների շառավիղները շարունակում էին հավատարմորեն ծառայել Զաքարյան իշխանապետին: Շահնշահ II ամիրսպասալարի օրոք` XIV դարի սկզբներին, Զաքարյան տան հեջուբի ազդեցիկ պաշտոնը վարում էր
Զաքարիա Պահլավունին: Մի ձեռագիր հիշատակարանում (1313 թ.) նա հիշվում էորպես «հեջուբ և առաջնորդ տանս մեծի աթապակ ամիրսպասալար Շահնշահի», և
բնորոշվում իբրև «քաջ և ընտիր պատերազմող»:
Պահլավունիները XIV դարում Զաքարյանների հովանավորության տակ վարելով
պետական, զինվորական և եկեղեցական բարձր պաշտոններ` նույնպես ծառայել են
Հայրենի երկրի փառքի զորացմանը: Զաքարիա Պահլավունուն տրված «քաջ և ընտիր
պատերազմող» բնութագիրը խոսուն վկայություն է այն իրողության, որ նա օժտված է
եղել նաև զինվորական գործառնությամբ` անշուշտ, պատերազմական իրավիճակում, իսկ խաղաղ պայմաններում կատարել է հեջուբի պարտականությունները: Հավանաբար, նա եղել է Շահնշահ II-ի խորհրդականը նաև զինվորական գծով: Հեջուբը Զաքարյան իշխանապետության գերազդեցիկ գործակալության տնօրինողն էր, որի իրավասությանը ենթակա էին նաև Զաքարյան իշխող տան ելևմտական գործերը:
XIV– XVII դարերում Պահլավունիները նախկինի պես տիրում էին նաև Հավուց
Թառի Ամենափրկիչ վանքին և նրա հողատիրույթներին: Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսը վկայում է, որ Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու (Բջնեցու) սերունդները հա-ջորդաբար իշխել են այդ վանքում գրեթե մինչև իր ժամանակները: Նրանք վանքը դարձրել են «զհայրենի մուլք» և «որդիք և թոռունք և յետագայ ազգատոհմք սորին(մի զկնի միոյ յաջորդեցին զառաջնորդութիւնն սորին ոչ միայն ի յիշխանութիւնն Հայոց, այլ և ի ժամանակս թագաւորացն պարսից մինչև գրէթէ ի ժամանակս մեր»:
XV դարի առաջին կեսին Հայաստանի եկեղեցական կյանքում ազդեցիկ դեր էր
խաղում արքեպիսկոպոս Զաքարիա Հավուցթառեցի Պահլավունին, որը էապես սատարեց Հայոց կաթողիկոսական գահաթոռը Կիլիկիայից (Սսից) իր նախնական
վայր` Էջմիածին տեղափոխելու գործընթացներին: Հայտնի իրողություն է, որ Կիլիկիայում Հայոց թագավորության բարձումից (1375 թ.) հետո Սսի Աթոռը կորցրեց ոչ
միայն պետական հովանավորությունը, այլև իր երբեմնի ազդեցությունն ու հմայքը,
«զի ապականեցաւ կարգ եւ կանոնք սուրբ հարցն մերոց ի կիլիկեցոց առաջնորդացն»,– վկայում է Թովմա Մեծոփեցին : «Նուիրակք եւ խրատատուք եւ եպիսկոպոսք նոցին գայթակղութեամբ զբազումս ի հաւատոցն Քրիստոսի ի բաց հանին եւ
անհաւասար արարին»,– հավելում է մատենագիրը` նշելով նաև այլ կարգի օրինազանցություններ, որ տեղ էին գտել Սսի Աթոռում: Թովմա Մեծոփեցին Կաթողիկոսական Աթոռը Էջմիածին տեղափոխելու գործի ջատագովն ու կազմակերպիչներից մեկն էր, ուստի հասկանալի են դառնում նրա որակումները:
1439 թվականից սկսած` Վայոց ձորի Հերմոնի վանքի սան և Գրիգոր Տաթևացու
փառասուն աշակերտ Հովհաննես վարդապետի հետ միասին Թովմա Մեծոփեցին եռանդուն գործունեություն է ծավալում Կաթողիկոսական Աթոռը Սսից Էջմիածին տեղափոխելու համար: Նրանց սատար են կանգնում նաև Արտազի Գրիգոր եպիսկոպոսը, ինչպես նաև Զաքարիա Հավուցթառեցի Պահլավունի արքեպիսկոպոսը, Բջնիի ե-
պիսկոպոս Հովհաննեսը: Նրանց ջանքերով և Կարա-կոյունլու թուրքմենների փադիշահ Ջհանշահի, Երևանի կառավարիչ Յաղուբի օժանդակությամբ 1441թ. Վաղարշապատում գումարվում է համազգային ժողով, որին մասնակցում էին նաև հայ ազատներ, տանուտերեր: Ժողովականների մեջ հիշվում են նաև «տէր Զաքարէն Հաւուց
Թառայ ի յազատորդեաց» և Պահլավունիների հինավուրց ոստան Բջնիից վերոհիշյալ
Հովհաննես եպիսկոպոսը:
Կաթողիկոսական Աթոռի փոխադրումը վառ ապացույց էր այն իրողության, որ Էջմիածինը դարձել էր համազգային մտավոր-մշակութային և հոգևոր-եկեղեցական
կենտրոն, որն ի զորու էր համախմբել ժողովրդին և դառնալ նրա գոյատևման հուսա-
լի երաշխիքը: Էջմիածինը նաև քաղաքական հույսեր էր ծնում հայ ազատանու, ժո-
ղովրդական լայն խավերի մեջ: «Լրումն եհաս ժամանակի փրկութեան Թորգոմեան
ազգիս»,– գրում է ժամանակակից պատմագիրը:
Պահլավունիների շառավիղները լիովին հաղորդակից էին երկրում իշխող տրա-
մադրությանը և գործուն աջակցություն էին ցուցաբերում Էջմիածնի Մայր Աթոռի վե-
րականգնման և ամրակայման գործընթացներին: Անշուշտ, նաև նրանց աջակցութ-
յամբ էր, որ «զաջ Լուսաւորչին ի Սսոյ գողացեալ բերին յԷջմիածին, և վերստին հաս-
տատեցին զկաթողիկոսութիւն», վկայում է Սամուել Անեցու շարունակողը: Կիրա-
կոս Խորվիրապեցու կաթողիկոս ձեռնադրողներից էր նաև Զաքարիա Հավուցթառեցի
Պահլավունին:
Սակայն հաջորդ տարվա ընթացքում Հայոց նորընծա հայրապետի շուրջ ծավալ-վում է հակակրանքի բուռն հորձանք: Հոգևոր դասի որոշ պարագլուխներ դավ են
նյութում նրա դեմ` գահընկեց անելու, հոգևոր բարձրագույն իշխանության ուղենիշ-
ներն իրենց կամեցած ձևով փոխելու մտադրությամբ: Կաթողիկոսի գահի հնարավոր
հավակնորդներ էին դիտվում Հովհաննես Հերմոնեցին, Արտազի Գրիգոր եպիսկոպո-
սը և Զաքարիա Հավուցթառեցի Պահլավունին: Վերջինս արդեն ծերացել, տկարացել
էր, և թվում է, թե առանձին եռանդ չպետք է դրսևորեր այդ ուղղությամբ: Սակայն Հա-
յոց կաթողիկոսի դեմ ծառացողները Զաքարիային հղած թղթում նրան մեղադրում են
Կիրակոս Խորվիրապեցուն կաթողիկոս ձեռնադրելու համար: Արձագանքելով բան-
սարկուներին, Զաքարիան «ընդունակ եղեւ չարին» և նրանց հետ մեկնեց Հովհաննես
Հերմոնեցու մոտ, որը «նոյն ժամայն ժողովեաց զբազում անուղղայ եպիսկոպոսք եւ
քահանայք», որից հետո նրանք մտան Էջմիածնի Մայր տաճար` «բարկութեամբ եւ
սրտմտութեամբ լցեալ»: Կիրակոս կաթողիկոսը երկնչում և «փախուստ առեալ, մտա-
նէ ի տուն քրիստոնէի միոջ գաղտագողի»: Բայց դավ նյութողները գտան նրան և
բռնությամբ տարան Երևանի կառավարչի` Յաղուբ բեկի մոտ, նրա առջև Կիրակոսինբնութագրելով իբրև «ոչ քրիստոնյայի, կախարդի և հերձվածողի»: Նրանք նպատա-
կադրվել էին բեկի միջոցով տապալել կաթողիկոսին: Յաղուբն սկզբում մերժեց նրանց
առաջարկը` հավանաբար, կաշառք ակնկալելով: Հարկավ, երբ Զաքարիա Հավուց-
թառեցին նրան խոստացավ «անթիւ եւ անհամար արծաթ», բեկն իսկույն հրաման
տվեց կաթողիկոս ձեռնադրել Արտազի Գրիգոր եպիսկոպոսին: Վերջինս,– գրում է
Սամուել Անեցու շարունակողը,– կաթողիկոսի Աթոռին «Նստաւ թուրքով և ղաբա-
լով»: Կիրակոս կաթողիկոսի գահընկեցությունը մոտավոր հաշվումներով տեղի է
ունեցել 1443 թ. ապրիլի 21-ին:
XV դարի վերջերին և XVI դարի սկզբին Հավուց թառի վանահայր է հիշվում Զա-
քարիա վարդապետը, որը ևս Պահլավունի էր: 1487 թ. նա վերստին տիրացավ Գառ-
նիի շրջանում իր տոհմի ժառանգական կալվածքներին, այդ կողմերին իշխող Ամիրք-
յամալ բեկից հինգ հազար դինարով գնելով Մանկուս, Ավանիկ, Կուտիս, Հայոց թառ,
Կուտուց վանք, Ավանասար, Թառնիս, Սուրբ Սարգիս գյուղերն ու Կոխդ գյուղի կեսը:
Նշված իննը գյուղերի կալվածագրում Զաքարիան հանդես չի գալիս իբրև Հավուց թա-
ռի վանահայր: Չի արձանագրվում, որ այդ գյուղերը վակֆ են արվում (նվիրաբերվում
են) վանքին, քանի որ, ինչպես հավաստում է Սիմեոն Երևանցին, Զաքարիայի տոհմի
անդամներն «ի բնէ անտի ազատազունք էին և անուանիք, շատազգ և հարուստք, յո-
րոց թէպէտ ոմանք վանականք լինէին, ոմանք աշխարհականք, սակայն մի էին
տամբք և ընչիւք, և իւրեանց էր համարեալ գեօղն և վանքն առանց խտրութեան»:
Այս տողերում վկայված է հայ աշխարհիկ ու եկեղեցական հողատիրության միա-
ձուլման իրողությունը : Նույն Զաքարիայի խնդրանքով Սեֆյան շահ Իսմայիլ I-ի
(1502–1524) կողմից Հավուց թառի վանքին տրվեց ապահարկության իրավունք, որով
վանքը «ոչ խարճ դիւանի, ոչ մուլք և ո՛չ այլ ինչ հարկ տայցէ ումէք»: Սակայն հետա-
գայում «ի նուազիլ կարողութեանց և իշխանութեանց սոցա և ի բաժանիլ ազգակա-
նացն յիրերաց, սկսաւ խտրութիւն անկանիլ ի մէջ վանականացն և աշխարահակա-
նացն վասն մլքից և այլոց ընչից»: Ստեղծված պայմաններում Զաքարիա վարդապե-
տը և իր ազգական Համազասպը Հայոց թառ, Մանկուս, Ավանիկ, Քաղբերթ և Սուրբ
Սարգիս գյուղերի հողաբաժինների կեսը վակֆ են տալիս Հավուց թառի Ամենափրկիչ
վանքին: Զաքարիան կարողանում է շահ Իսմայիլ I-ի հաջորդ շահ Թահմասպից մոտ
1524 թ. արտոնագիր ստանալ, որով նշված գյուղերը պետք է մուլք վճարեին Զաքա-
րիային: Այդպիսով, Հավուց թառի կալվածները ոչ թե վակֆային սեփականություն
էին, այլ Զաքարիա Պահլավունու սեփական մուլքերը:
Ավելի ուշ, սակայն, դրությունը փոխվում է: Պահլավունի տոհմի աշխարհիկ ներ-
կայացուցիչները հարկադրված են լինում Հայոց թառ, Կոխդ, Կուտուց վանք և Թառ-
նիս գյուղերի մուլքերը վաճառել Հավուց թառի Ամենափրկիչ վանքին:
Ձեռագիր մի հիշատակարանում հիշվում է Հակոբ վարդապետը, որը բնութագր-
վում է իբրև «քաջ և արի ուսուցչապետ (րաբունապետ)», «մարդասեր և առաքինի,
շնորհաբաշխ» և այլ որակումներով: Հակոբը, ըստ հիշատակագրի, «է որդի հարազա-
տի և նահատակի ի մեծ ազգէն պարթևացի»: «Ազգէն պարթևացի» արտահայտութ-
յունը թույլ է տալիս կարծելու, որ Հակոբ վարդապետը Պահլավունիների շառավիղ-
ներից էր: Նույն ձեռագիր հիշատակարանում նշված են Հակոբի մեծ պապը` պարոն
Միրզեն, պապ Վելիճանը, հայրը` Շմավոն քահանան (նահատակված թուրքերի ձեռ-
քով), մայր Ազիզը, հորեղբայրները` պարոնտեր Հակոբը և Մելիք Աղան, եղբայրները`
Գրիգոր կաթողիկոսն ու Աղաճանը30: Գրիգոր կաթողիկոսը, հավանաբար, նույն Գրի-
գոր XII Վաղարշապատեցի կաթողիկոսն է (1570–1587):
Առաքել Դավրիժեցին XVII դարի սկզբին Հավուց թառի եպիսկոպոսներ է հիշում
Մանուկին և Մանուելին: Նրանք ևս պետք է Պահլավունի շառավիղներից լինեին:
Մանուելն ապրեց այն բոլոր սարսափները, որ բաժին էր ընկել իր ժողովրդին 1603 թ.
վերսկսված թուրք-պարսկական պատերազմի ընթացքում: Պատերազմի թատերաբե-
մը հիմնականում Այրարատն էր: Իսպանացի ուղեգիր Անտոնիո դե Գուվեան, որ ա-
կանատես էր այդ պատերազմին, Շահ-Աբբասի կյանքն ու գործունեությունը լուսա-
բանող իր արժեքավոր աշխատության մեջ պատկերել է 1602 թ. աշնանից մինչև 1608
թ. ընդգրկող ժամանակահատվածում տեղի ունեցած անցքերը: Շահ-Աբբասի զորքի
արշավուղին, ըստ այդ հեղինակի, ձգվում էր Ջուլֆայով, որը «բազմամարդ էր և բա-
ցառապես բնակեցված հայերով», Օրդուբադով, որը նույնի վկայությամբ` ուներ «յո-
թից ութ հազար բնակիչ, մեծ մասամբ հայեր», Նախիջևան քաղաքով, «որը համարյա
նույնպես ամբողջությամբ բնակեցված էր հայերով»: Շահ-Աբբասի զորաբանակը
1603 թ. վերջին հասնելով Երևան քաղաք` պաշարում է այն: Երևանը, համաձայն
նույն հեղինակի վկայության,– «ամբողջովին բնակեցված է հայերով, քաղաքի հողը
մշակելի ու բերրի է և հարուստ ամեն տեսակի մթերքներով»: 1604 թ. Շահ-Աբբասի
կողմից կազմակերպված Այրարատի բնակչության բռնագաղթի հետևանքով հայերը
հայտնվեցին ահազարհուր կացության մեջ: Հայրենի եզերքները թողնելու համար
նրանց տրվեց երկու օր: Հարձակման անցած թուրքական զորքերի ճանապարհին ըն-
կած Այրարատյան երկիրն անապատի վերածելու համար այն պետք է մարդաթափ
արվեր:
Ավելի ուշ, սակայն, դրությունը փոխվում է: Պահլավունի տոհմի աշխարհիկ ներ-
կայացուցիչները հարկադրված են լինում Հայոց թառ, Կոխդ, Կուտուց վանք և Թառ-
նիս գյուղերի մուլքերը վաճառել Հավուց թառի Ամենափրկիչ վանքին:
Ձեռագիր մի հիշատակարանում հիշվում է Հակոբ վարդապետը, որը բնութագր-
վում է իբրև «քաջ և արի ուսուցչապետ (րաբունապետ)», «մարդասեր և առաքինի,
շնորհաբաշխ» և այլ որակումներով: Հակոբը, ըստ հիշատակագրի, «է որդի հարազա-
տի և նահատակի ի մեծ ազգէն պարթևացի»: «Ազգէն պարթևացի» արտահայտութ-
յունը թույլ է տալիս կարծելու, որ Հակոբ վարդապետը Պահլավունիների շառավիղ-
ներից էր: Նույն ձեռագիր հիշատակարանում նշված են Հակոբի մեծ պապը` պարոն
Միրզեն, պապ Վելիճանը, հայրը` Շմավոն քահանան (նահատակված թուրքերի ձեռ-
քով), մայր Ազիզը, հորեղբայրները` պարոնտեր Հակոբը և Մելիք Աղան, եղբայրները`
Գրիգոր կաթողիկոսն ու Աղաճանը30: Գրիգոր կաթողիկոսը, հավանաբար, նույն Գրի-
գոր XII Վաղարշապատեցի կաթողիկոսն է (1570–1587)31:
Առաքել Դավրիժեցին XVII դարի սկզբին Հավուց թառի եպիսկոպոսներ է հիշում
Մանուկին և Մանուելին: Նրանք ևս պետք է Պահլավունի շառավիղներից լինեին:
Մանուելն ապրեց այն բոլոր սարսափները, որ բաժին էր ընկել իր ժողովրդին 1603 թ.
վերսկսված թուրք-պարսկական պատերազմի ընթացքում: Պատերազմի թատերաբե-
մը հիմնականում Այրարատն էր: Իսպանացի ուղեգիր Անտոնիո դե Գուվեան, որ ա-
կանատես էր այդ պատերազմին, Շահ-Աբբասի կյանքն ու գործունեությունը լուսա-
բանող իր արժեքավոր աշխատության մեջ պատկերել է 1602 թ. աշնանից մինչև 1608
թ. ընդգրկող ժամանակահատվածում տեղի ունեցած անցքերը: Շահ-Աբբասի զորքի
արշավուղին, ըստ այդ հեղինակի, ձգվում էր Ջուլֆայով, որը «բազմամարդ էր և բա-
ցառապես բնակեցված հայերով», Օրդուբադով, որը նույնի վկայությամբ` ուներ «յո-
թից ութ հազար բնակիչ, մեծ մասամբ հայեր», Նախիջևան քաղաքով, «որը համարյա
նույնպես ամբողջությամբ բնակեցված էր հայերով»: Շահ-Աբբասի զորաբանակը
1603 թ. վերջին հասնելով Երևան քաղաք` պաշարում է այն: Երևանը, համաձայն
նույն հեղինակի վկայության,– «ամբողջովին բնակեցված է հայերով, քաղաքի հողը
մշակելի ու բերրի է և հարուստ ամեն տեսակի մթերքներով»: 1604 թ. Շահ-Աբբասի
կողմից կազմակերպված Այրարատի բնակչության բռնագաղթի հետևանքով հայերը
հայտնվեցին ահազարհուր կացության մեջ: Հայրենի եզերքները թողնելու համար
նրանց տրվեց երկու օր: Հարձակման անցած թուրքական զորքերի ճանապարհին ըն-
կած Այրարատյան երկիրն անապատի վերածելու համար այն պետք է մարդաթափ
արվեր:
ընդ թաթարացն ճեխքեալ գան ի Ղռիմ և բնակին ի Ֆէօտոսիա» և այլուր: Ջենովացի-
ները հաճությամբ ընդունեցին հայերին, իբրև քրիստոնյաների և գործարար հատկա-
նիշներով օժտված տարրի: Նրանց բնակության համար հատկացվեց Կաֆայի շրջա-
պարիսպներից դուրս ընկած լեռնոտ տեղանքը, որը պարսպապատեցին` բնակութ-
յուն հաստատելով այնտեղ: Նրանք այդտեղ հիմնեցին եկեղեցիներ (ջենովական իշ-
խանությունները հայերին և հույներին արգելում էին Կաֆայի միջնաբերդում եկեղե-
ցիներ կառուցել):
Ղրիմում հայ գաղթականությունը հաստատվում է նաև ուրիշ բնակավայրերում`
«ի Ղարասուպազար, ի Պաղջասարայ և ի Կեօզլով»: Հայահոծ բնակչություն ունեին
նաև Սուդակ, Սուրխաթ, Աքմեչիթ (Սիմֆերոպոլ), Բալակլավա, Օրաբազար (Արմ-
յանսկ), Տավրիկյան Խերսոնես բնակավայրերը: Հայերը մեծամասնություն էին կազ-
մում Կաֆայում, որտեղ ջենովացիների թիվը մեծ չէր: Հայերը Կաֆան համարում էին
«հոյակապ և հռչակավոր մայրաքաղաք», «աստվածաշեն և երկնանման մայրաքա-
ղաք»: Մարտիրոս Ղրիմեցին գրում է, որ Ախսարայից Ղրիմ տեղափոխված հայերը`
Եկեղեցովք լցին զվայրսն ամենայն
Փոխան եկեղեցեացն, որք ի Շիրական:
«Շիրականի» տակ, անշուշտ, մատենագիրը նկատի ունի Մեծ Հայքի Շիրակ գավա-
ռը, որտեղ իրենց եկեղեցաշինությամբ հայտնի էին Պահլավունիները: Կաֆայում կա-
ռուցվել է 24 հայկական եկեղեցի: Տավրիկյան Խերսոնեսում հայտնաբերված խեցե-
ղենը նմանություն ունի Անիում արտադրվածի հետ: Խերսոնեսի միջնադարյան
բաղնիքները նման են Պահլավունիների ոստան Ամբերդում հայտնաբերված բաղնիք-
ներին:
XIII դարի վերջին հին Նախիջևանից Ոսկե հորդա է գաղթում նաև Պետրոս Պահ-
լավունին, որդու` Դավթի հետ: 1330 թ. նրանք Մաղաքիա Պահլավունու հետ տեղա-
փոխվում են Կաֆա, կառուցում նրա բերդը: Դավիթ Պահլավունին մնում է Նա-
խիջևանում, որտեղ նա, ըստ Հայսմավուրքի հիշատակարանի, ունենում է Սեդրակ
անունով որդի, իսկ վերջինից ծնվում է Մարգարը, սրանից էլ` Սագին: 1602 թ. Սագի
Պահլավունու որդի Աբրահամը գաղթում է Ղրիմի թերակղզի: Ըստ նույն հիշատակա-
րանի, «ի յաւերելն ջելալին` զերկիրն Պարսից, բազումք ի յազգէ մերմէ չուեալ անտի
XVII դարում թաթարները բազմաթիվ հայերի գերում և վաճառում էին Ղրիմի շու-
կաներում: Նույն ժամանակաշրջանում թերակղզում լայն քարոզչություն էին ծավա-
լում Դոմինիկյան միաբանության կաթոլիկ միսիոներները, որոնց 1625 թ. Ղրիմի
խանն արտոնեց ազատ կերպով գործունեություն ծավալել Ղրիմում, հատկապես Կա-
ֆայում:
Ստեղծված պայմաններում Կաֆայում հաստատված Պահլավունիները առանձ-
նահատուկ հոգածություն են դրսևորում իրենց տոհմի հարատևման, նրա ավանդնե-
րի պահպանման ուղղությամբ: Ուշագրավ է, որ վերը հիշված Տրդատ և Աննա Պահ-
լավունիներն իրենց հիմնած եկեղեցում պահվող Հայսմավուրքում արձանագրում և
իրենց տոհմի շառավիղներին պարտավորեցնում են «յետ մահուան իւրաքանչիւրոց
հարց աճեցուցանել զարական ճիւղս իւրեանց ի վերայ ծառոցն, առ ի յիշատակ տոհ-
մին իւրեանց» և յուրաքանչյուր տարի նույն եկեղեցում կազմակերպել տոնախմբութ-
յուն` տոհմի նահատակների հիշատակը ոգեկոչելու համար:
Friday, April 29, 2011
Արաբական արշավանքները Հայաստանում
7-րդ դարի սկզբում հեռավոր Արաբական թերակղզում կարևոր իրադարձություններ տեղի ունեցան, մինչ այդ առանձին ապրող արաբական ցեղերը միավորվեցին մեկ պետության կազմում և կարճ ժամանակամիջոցում բավականաչափ ազդեցիկ դիրք գրավեցին: 7-րդ դարի 30-ական թ-ից սկսած մի քանի հաղթական արշավանքներից ու ճակատամարտերից հետո արաբները դարձան Առաջավոր Ասիայի ամենավտան-գավոր ախոյանը երբեմնի հզոր Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի համար: 635թ. Արաբները առաջին անգամ բախվելով Բյուզանդիայի հետ հաղթեցին նրանց և գրավեցին Դամասկոսը: 636թ. Յարմուկ գետի ափին ջախջախիչ պարտության մատնեցին բյուզանդական ուժերին և ապահովեցին իրենց առաջխաղացումը դեպի Ասորիք ու Միջագետք: 634թ. Հետո արաբները հաջող կռիվներ էին մղում նաև Պարսկաստանի դեմ և արդեն 637թ. Քադեսիայի ճակատամարտում նրանք, ծանր պարտության մատնելով թվապես գերևակշիռ պարսկական զորքերին, գրավեցին Պարսից հինավուրց մայրաքաղաք Տիզբոնը: Սասանյաննների դարավոր տիրապետության / Հազկերտ 3-ի գլխավորությամբ/ վերջնական կործանումը, փաստորեն, տեղի ունեցավ 642թ. Նեհավենդի ճակատամարտում, որից հետո արաբների առջև բացվում է նաև ճանապարհ դեպի Հայաստան: Արաբների կյանքում հսկայական դեր էր խաղում նրանց ընդունած նոր կրոնը` մահմեդականությունը / իսլամը/, որի հիմնադիրը վաճառական Մուհամեդն էր: Մահմեդականությունը հնազանդություն է քարոզում պետության ղեկավարի` խալիֆի նկատմամբ, միժամանակա բոլոր մահմեդականներին պարտադորում էին սրբազան պատերազմ մղել անհավատների դեմ: Արաբական բանակը համախմբված էր և մեծ ուժ էր ներկայացնում, ինչում արդեն մենք համոզվել ենք Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի օրինակով: Ասորիքը, Միջագետքը, Պարսկաստանի մի որոշ մասը գրավելուց հետո 640թ. Աշնանը արաբական զորամասերը առաջին անգամ ներխուժեցին Հայաստան: Նրանց զորամասերը հարավից մտան Տարոն և թվային գերակշռության շնորհիվ ընկճեցին հայերի դիամդրությունը: Այնուհետև շարժվեցին դեպի հյուսիս և անցան Հայկական պարը: Արաբների հայտնվելը Արարատյան դաշտում, ուր բնակչությունը զբաղվում էր բերքահավաքով լիովին անսպասելի էր հայերի համար: Հայոց սպարապետ Թեոդորոս Ռշտունին գտնվում ր Նախճավանում և չհասցրեց օգնության գալ մայրաքաղաքի բնակիչներին: Հոկտեմբերի սկզբին արաբները բանակ դրեցին Դվինի մոտ: Տեղանքին և քաղաքի պաշտպանության հնարավորությունը ուշադրությամբ զննելով` հոկտեմբերի 5-ին հարձակվեցին Դվինի վրա: Մեկօրյա կռվից հետո հոկտեմբերի 6-ին գրավեցին Դվինը: Դվինը կողոպտվեց, բնակիչներից շատերը կոտորվեցին, մի մասն էլ / 35 հազ. Մարդ/ գերի տարվեց: Թեոդորս Ռշտունին արաբներին դիմադրություն ցույց տվեց Կոգովիտ գավառում և փորձեց ջախջախել գերիներին ազատելու մտադրությամբ, բայց հաջողության չհասավ: Արաբները հարուստ ավարով և հազարավոր գերիներով վերադարձան Միջագետք: 642-643թթ. Արաբները 2-րդ անգամ ներխուժեցին Հայաստան: Երկում գտնվող բյուզանդական զորքերը Պրոկոպի /Պրոկոպիոս/ գլխավորությամբ խուսափեցին մարտի մեջ մտնել և բնակչությանը թողին բախտի քմահաճույքին: Արաբները ասպատակեցին հայկական մի շարք գավառներ: նրանց դեմ կռվեցին միայն Ռշտունու ջոկատը: Թուլացած Բյուզանդիան ստիպված էր հոգալ սեփական անավտանգության մասին և զորքերը դուրս բերել Հայաստանից: Արաբների 3-րդ արշավանքը Հայաստան տեղի ունեցավ 650թ. Ռշտութնու ջոկատը Եղբայրք- Սարաք կոչովող լեռան մոտ տեղի ունեցած կռվում շոշափելի ջարդ են տալսի արաբներին: Այս ճակատամարտից հետո արաբներին պարտության մատնեցին նաև Կոգովիտ գավառի Որդսպու բնա-կավայրում: Արաբները շարժվում են Կոգովիտ գավառի ամենանշանավոր բերդերից մեկի` Արծափի վրա, որը և կարողանում են գրավել: Այնուհետև սկսվում է ավերածություններն ու կոտորածը, սակայն արաբները դեռ չէին հասցրել վայելելու իրենց հաղթանակը, երբ հաջորդ առավոտ անսպասելի արաբների համար Արծափ հասավ հայոց սպարապետը իր 2000 հեծյալներով: Նա շեշետակի հարվածով նույն օրը կարողացավ ջախջախել արաբների 3000-ոց ուժերին և խլել ավարը ու ազատել բոլոր գերիներին: Միայն այս ամենից հետո բյուզանդական զորքերը համար-ձակվեցին ճակատամարտ տալ արաբներին, երբ նրանք պատրաստվում էին վերադառնալ Ատրպատական, բայց մինչ այդ դեպքերին անդրադառնալը բյուզանդական զորավարը իր կրած պարտության մեղքը բարդեց հայոց սպարապետի վրա և զրպարտությամբ ձեռբակալեց Ռշտունուն : Միայն տարիներ անց սպարապետը արդարացվեց և կայսեր կողմից նշանակվեց Հայաստանի կառավարիչ և ուղարկվեց հայրենիք: Թեոդորոսը հեռատեսորեն հաշվի էր առնում այն փոփոխությւնները, որ տեղի էին ունեցել հարևան երկրներում: Թուլացած Բյուզանդիան ստիպված էր հոգալ սեփական անվտանգության մասին և զորքերը դուրս էր բերել Հայաստանից: Նման պայմաններում Ռշտունին որոշում ընդունեց կողմնորոշվել դեպի օրեցօր հզորացող Արաբական խալիֆայությունը և պայամանգիր կնքել նրանց հետ:
Հայ-արաբական պայմանագիրը
652թ. Ռշտունին մեծամեծ ընծաներով մեկնեց Դամասկոս և համաձայնության եկավ Ասորիքի արաբ կառավարիչ Մուավիայի հետ: Պայմանագրի համաձայն`
1. Հայաստանը ընդունում է Արաբական խալիֆայւթյան գերիշխանությունը
2. Օտար պետությունների հարձակման ժամանակ խալիֆայությունը պատրաստվում էր պաշտպանել հայերին
3. Հայերը 3 տարով ազատվում էին հարկային պարտականություններից, իսկ հետո տրվելիք հարկի չափը որոշակիորեն չէր նշվում, այն պետք է որոշեին իրենք` հայերը:
4. Հայաստանին իրավունք էր տրվում պահելու 15000 այրուձի:
5. Արաբները Հայաստանի բերդերում չպետք է տեղավորեին արագժբական կայազորներ:
Սակայն ձևականորեն ճանաչելով Արաբական խալիֆայության գերիշ-խանությունը` Հայաստանը, փաստորեն, պահպանում էր իր ինքնուրույ-նությունը: Հայ-արաբական պայմանագիրը դրական դեր խաղաց երկրի կյանքում, թեև հետագայում էլ Հայաստանը մերթընդմերթ ենթարկվում էր արաբների ասպատակություններին: Հայաստանի վիճակը բարելավվեց միայն այն ժամանակ, երբ Ասորիքը կառավարիչ Մուավիան խալիֆ հռչակվեց և վերականգնեց հայ-արաբական դաշինքի պայմանները: Գրեթե մինչև 7-րդ դարի վերջը Հայաստանը կիսանկախ վիճակում էր գտնվում: Այդ ընթացքում առաջադիմեց տնտեսությունը ևզարգացավ մշակույթը: Վերականգնվել էր երկրի բնականոն առաջընթացը, աշխուժացել առևտուրը, կառուցվել էին համաշ-խարհային նշանակություն ունեցող ճարտարապետական հուշարձաններ: 7-րդ դարի վերջին խպալիֆայությունը առավելության հասավ Բյուզանդիայի նկատմամբ և որոշեց վերջնականապես նվաճել Հայաստանը: Հաբիբ իբն Մասալայի` հետագայում խալիֆ Աբդել Մելիքի եղբայր Մուհամեդ իբն Մրվանի ղեկավարությամբ ներխուժեցին Հայաստան և ավերեցին երկիրը: Կողոպուտը, թալանը, տիրում էր ամենուրեք: Երկարատև պաշարումից հետո տիրացան նաև Սևանա կղզուն: Հայաստանը նվաճելուց հետո Մուհամեդը շարժվեց դեպի Վրաստան, հնազանդեցրեց նաև Աղվանքը և հասավ մինչև Դերբենդի ամրությունները: Այս բոլոր շրջանները միավորեցին մեկ վարչական միավորի կազմում, որը ստացավ Արմինա անվանումը / մոտ 700թ./: Արմինիայի առաջին ոստիկանը /կառավարիչ/ դարձավ Աբդալահը: Հայաստանի բնական զարգացումը դարձյալ արգելակվեց ու խիստ դանդաղեց, այս անգամ 1.5 դարով: Հայ ժողովուրդը երկարատև պայքարի ընթացքում պետք է փորձեր վերականգնել իր ազգային անկախությունը:
Հայ ժողովրդի ազատագրական ընդվզումները արաբական տիրապետության դեմ: 703թ. ապստամբության պատճառները
Արաբական տիրապետության ժամանակաշրջանում երկիրը կառավարելու համարնշանակվում էր հատուկ պաշտոնեա, որին հայերը ոստիկան էին անվանում: Նրա գլխավոր պարտականությունն էր հնազանդության մեջ պահել երկիրը, պաշտպանել հարձակումներից և ապահովել նր անդորրությունը: Ոստիկանի նստավայրն էր Դվինը: Ոստիկանից բացի երկրի ղեկավարման մեջ ծանրակշիռ դիրք ունեին ևս 2 բարձրաստիճան արաբ պաշտոնյաներ /փոստային ծառայության ղեկավարը և գլխավոր հարկահանը/: Փոստային ծառայության ղեկավարը հետևում էր ոստիկանի գործողություններին և յադ մասին տեղյակ պահում խալիֆին: Հայաստանի ներքին կյանքում ազդեցիկ դիրք էր գրավում երկրի փաստական կառավարիչը` Հայոց իշխանը: Նա հայ նախարարների ղեկավարն էր և պատասխանատու էր խալիֆի առջև նրանց գործողությունների համար: Նա էր հոգում, որ հայոց այրուձին մասնակցի արաբների մղած կռիվներին: Նա նաև հանդիասանում էր միջնորդ արաբների ու հայ նախարարների միջև: Մյոպարտականությունն էր երկրից գանձվող հարկերի հավաքումը: Հայոց իշխանի Բագրատունիների ժառանգական մենաշնորհն էր: Երկրորդ դիրքը նախարարների շրջանում զբաղեցնում էր սպարապետը: Հայոց իշխանի մահվան կամ երկարատև բացակայության դեպքում սովորաբար նա էր կառավարում երկիրը: Երկրի կյանքում ամենահեղինակավոր դեմքերից էր նաև հայոց կաթողիկոսը, որը շարունակում էր ղեկավարել Մեծ դատավարություն գործակալությունը: Չնայած այս ամենին` Արաբական խալիֆայության ենթակա տարածքները կառավարելու գործում ստեղծվել էր հատուկ ծրագիր, որը և եռանդուն կերպով կենսագործվում էր: Նախ խալիֆայությունը Հայաստանում իր դիրքերն ամուր պահելու նպատակով բերդերում և ամրոցներում մշտական զորք էր տեղավորել: Իրենց ռազմական ծառայությունը ավարտած արաբ զինվորները բնակեցվում էին Հայաստանի քաղաքներում` Դվինում, Նախճավանում, Կարինում, Խլաթում, Արճեշում:Որոշակի ժամանակահատված հոտո այս քաղաքները դառնում են խալիֆայության ռազմական և վարչական հենակետները Հայաստանում: Հատկապես դաժան և անողոք կերպով էր արտահայտվում հարկային քազաքականությունը: Եթե սկզբում արաբները բավարարվում էին գլխահարկի /զիջե/ վճարումով, ապա խալիֆայության դիրքերը ամրապնդվելուց հետո փոխվեց նաև մոտեցումը այս բնագավառում: Բացի գլխահարկից, որը նկատելիորեն ծանրացավ, հայերը պետք էթնաև հողահարկ /խարաջ/ վճարեին: Առանձին դեպքերում հարկադրոիւմ էին, որպեսզի բնակչությունը մասնակցի խոշոր շինրարական աշխատանքներին, ինչպես նաև կերակրել և օթևան տրամադրել արաբ զինվորներին: Հարիս կամ Հերթ ոստիկանի օրոք 725թ. Հայաստանում աշխարհագիր անցհացվեց և հարկերը զգակիորեն ավելացվեցին: Ավելի ահավոր էր այն, որ այսուհետ հարկերը գանձվելու էին նոր սկզբունքով: Եթե նախկինում արաբները հաշվի չէին ատանում երդը` հայակակն նահապետական բազմանադամ գերդաստանը, ապա այժմ նկատի էին ունենում ընտանիքի անդամների թիվը: Այս քայլով բնակչության վիճակը զգալիորեն վատացավ, սկիզբ առան անվերջ բողոքներ: Արաբները հաճախ չէին վստահում հայոց իշխաններին և իրենք իէն հավաում հարկերը: Նրանք իրենց հասանելիքը գանձում էին ընդգծված խստությամբ` թույլ տալով տարաբնույթ կամայականություններ: Գյուղացիներից, քաղաքային ռամիկներից ու ազնվականներից բացի սկսեցին նաև հարկեր գանձել հոգևորականներից: Ստեղծված տնտեսական և քաղաքական անապահով վիճակը բնակչության որոշ մասին հարկադրում էր ապաստան որոնել օտար երկրներում: Հայ բնակիչները հիմնականում գաղթում էին Բյուզանդիա: Այս ամենը հայ ժողովրդի համար դարձել էր սովորական երևույթ: ռավել բարեբեր հողատարծքները շնորհվում էին արաբ վերաբնակիչներին, հայերին քշում էին լեռնային տարածքներ: Արաբական ցեղերը զբաղվում էին իրենց ավանդական անասնապահությամբ և բնական է, որ ընդարձակ ցանքատարածությունները վերածում էին արոտավայրերի: Հատկապես վնասվում էր երկրի տնտեսությունը, այգեգործությունը ու պտղաբուծությունը: Հայ իշխանական տները զգալիորեն թուլացան. Մամիկոնյանները և Կամսարակնները հեռացան պատմության ասպարեզից, արաբ վերաբնակիչները հիմք դրեցին ինքնուրույն պետական կազմավորումների` ամիրայությունների, որոնք հաճախ բախվում էին հայ իշխանների, իսկ հետագայում Բագրատունի թագավորների հետ: Ասպարեզ եկն օտար, եկվոր տարրերը, որոնց համար խորթ էր երկրի կենսական շահերը : Այսպիսի աղետալի վիճակում էր հայտնվել հայ ազգաբնակչությունը իր իսկ սեփական հայրենիքում: Անշուշտ հայ ժողովուրդը չէր կարող հանդուրժել օտարի կորստաբեր բռնակալությունը և միանգամայն տրամաբանորեն, ազգային կենսակերպին համապատասխան 1.5 դար անընկճելի պայքար մղեց իր ազատությունն ու անկախությունը վերականգնելու համար:
703թ. ապստամբությունը
Արաբները իրենց ամբողջ տիրապետության ընթացքում ի վիճակի չեղան ոչնչացնել հայ նախարարական դասը: Հայ նախարարները, երբ տեղեկացան արաբ ոստիկանի ծրագրին, գաղտնի ժողով գումարեցին Սմբատ Բագրատունու գլխավորությամբ, քանի որ հայոց այրուձին խիստ սակավաթիվ էր արաբների դեմ բասահայտ ահանդես գալու համար, ուստի նախարարները որոշեցին հեռանալ երկրից և ապաստանել Բյուզանդիայում: Երբ Սմբատ Բագրատունու 2000 այրուձին գտնվում էր Ակոռի գյուղի մոտ, նրանց հասավ արաբական 5000 զորաբանակը: Մնում էր մեկ ելք` կռվել թշնամու դեմ: Սմբատը գերադասում է դիրքեր գրավել Ակոռիից ոչ հեռու գտնվող Վարդանակերտ ավանում և ամրանում այնտեղ: Արաքսի ձախ ափին գտնվող այս գյուղը վերածվում է ռազմական ամրացված ճամբարի: Սմբատը աշխատում է խուսափել ընդհարումից և հատուկ բանագնաց է ուղարկում արաբենրի մոտ` համոզելու, որ չհետապնդեն իրենց, քանի որ իրենց բոլոր կալվածքները և ունեցվածքները թողնում և հեռանում են: Սակայն արաբները չցանկացան ընդառաջ գնալ հայերին: Ընդհարումը դարձավ անխուսափելի: 702-703թթ. Արարատյան դաշտի խստաշունչ ձմեռն էր, արաբական զորքն ամբողջ գիշեր մնացել էր դրսում և կորցրել էր մարտունակությունը: Հաջորդ առավոտյան հայկական հեծելազորը արաբներին թույլ չտալով ուշքի գալ` նախահարձակ եղավ: Արաբները անակնկալի գալով` այլևս չկարողացան կանգնեցնել հայ զինվորների կատաղի գրոհը: Թշնամին կրում է մարդկային մեծ կորուստներ: Կենդանի մնացածները սարսափից խուճապահար դիմեցին փախուստի դեպի Արաքսի աջ ափը :Արաբ զինվորները խումբ-խում բ նետվեցին դեպի սառցակալած գետը, որը չդիմացավ մարդկանց ու ձիերի ծանրությանը: Ջարդվեց և ջրի հատակը տարավ թշնամու կենդանի մնացած զինվորների մեծ մասին: Արաբական 5000 զինվորներից հազիվ կարողացան փրկվել 300 հոգի, որոնց հայերը մեծահոգաբար ներում շնորհեցին և թույլ տվեցին հետ վերադառնալ: 703թ. Վարդանակերտի ճակատամարտը փառքով պսակվեց և արաբական տիրապետության դեմ հայ ժողովրդի բարձրացրած առաջին ապստամբությունը լուրջ կորուստներ պատճառեց: Այս դեպքերին զուգընթաց նույն թվականին ոտքի ելան նաև Ռշտունյաց գավառի բնակիչները, որոնց առաջնորդում էր Վասպուրականի Աշոտ իշխանի որդի Սմբատը: Ռշտունցիները իրենց գավառի Գուկանք գյուղի մոտ հանդիպելով արաբական գնդերին կռվի են բռնվում նրանց հետ և ջախջախելով վերջիններիս կենդանի մանցածներին հարկադրում են նահանջել: Սմբատ իշխանը համեմատաբար փոքրիկ ուժերով սկսում է հետապնդել փախչող արաբներին, որոնցից 280 հոգի հազիվ կարողացան իրենց գցել գյուղի եկեղեցին և ներում խնդրել :Հայերը ի պատասխան նրանց ասեցին. <<Մենք սովորել ենք մեր հայրերից, որ ողորմություն արժե անել նրանց, որոնք գիտեն ողորմել, իսկ դուք անողորմ եք և ողորմության արժանի չեք>>: Երևբ արաբները տեսան, որ այս ձևով իրենք ազատվել չեն կարող փորձեցին կռվով փրկել իրենց կյանքը: Գուկանքում սկսվեց անողոք մարտը: Հայերը, ոգևորված իրենց տարած մի քանի հաղթանակներով, գրոհի նետվեցին և ոչնչացրին մինչև վերջին մարդը: Վարդանակրետի և Գուկանքի հաղթանակից ոգևորվելով շատապեց ապստամբել նաև Այրարատ աշխարհի Վանանդ գավառը: յստեղ ապստամբներին ղեկավարում էի ն Կամսարականները: Վանանդի ապստամբերին ևս հաջողվեց փայլուն հաղթանակ տանել արաբական խոշոր ուժերի նկատմամբ: Այս դեպքերից ետո Սմբատը կարողացավ բարեկամական կապեր հաստատել Բյուզանդիայի կայսեր` Տիբերիոս 3-ի հետ / Աբսիմարիոս 698-705/ և նրանից կյուրոպաղատության կոչում ստանալով` իր զինակիցներով անցավ Տայոց աշխարհ և հաստատվեց Թուխարք ամրոցում: Երկորւմ մնացած մյուս նախարաները որոշեցին հաշտության ուղիներ որոնել խալիֆի հետ :Նրանց անհանգստությունը մեծացավ այն ժամանակ, երբ իմացան, որ Աբդել Մելիք խալիֆը Մուհամեդ բեն Օքբարին մեծ ուժերով ուղարկել է Հայաստան: Հայերը հատուկ պատգամավորություն ուղարկեցին Դամասկոս` Սահակ Ձորափորեցի կաթողիկոսի գլխավորությամբ /677-703թթ./, որպեսզի նա կարողանա մեղմել խալիֆի բարկությունը, սակայն կես ճանապարհին մահացավ և գործը մնաց անավարտ: Թեև 703թ. ապստամբությունը անհաջողությամբ ավարտվեց, բայց կարևոր նշանակություն ունեցավ, քանզի վերջնական հաղթանակի հույս արթնացրեց ժողովրդի մեջ, ամրապնդեց հայ զորականների մարտական ոգին: Խալիֆայությունը հարկադրված էր հաշվի առնել հայերի բուռն դիմադրությունը և փոխել Հայաստանի նկատմամբ վերաբերմունքը: Արաբները շուտով ճանաչեցին հայ նախարաների ժառանգական հողատիրության իրավունքը, ինչը շատ կարևոր զիջում էր: Խալիֆայությանը ենթակա երկրներում քրիստոնյա իշխանները որպես կանոն իրավունք չունեին իրենց տիրությները ժառանգաբար հանձնել իրենց որդիներին: Վարդանակերտի և Գուկանքի պարտության վրեժը արաբները լուծեցին 705թ. երբ հատուկ կարգադրություն արվեց խալիֆից: Նախճավանի արաբ զորավար Կասիմը քաղաք հրավիրեց հայ նախարարաներին իբր թե կամենում է այրուձիի հաշվառում կատարել և ռոճիկ վճարել զորավարներին: Խաբեությամբ ձերբակալելով 100-ավոր մարդկանց նրանց փակեցին Նախճավանի և մոտակա Խրամ ավանի եկեղեցում և հրկիզեցին: Այս ոճրագործության հեղինակն երը հույս ունեին, որ կարող էին կոտրել հայ ժողովրդի մարտական հոգին, սակայն չարաչար սխալվեցին:
774-775թթ. Ապստամբությունը
8-րդ դարից սկսած արաբները իրենցտիրապետության հյուսիսային սահմանների ապահովության համար կատաղի պատերազմներ էին մղում Կովկասյան լեռնաշղթաներից դեպի հյուսիս ապրող ժողովուրդների դեմ և միայն Մրվան ոստիկանի ժամանակ կարողացան հաստատվել Դերբենդում, որն էլ դարձավ խալիֆայության ամենախոշոր ամրությունը Կովկասի սահմանագլխին: Օգտագործելով հայ նախարարների միջև եղած հակասությունները և թշնամանքը ջլատում ու քայքայում էին հայկական ռազմական ուժերը: 725թ. անցկացված նոր աշխարհագրից հետո հարկային քաղքականությունը ավելի խստացվեց, իսկ 740-ական թ-ի սկզբին խալիֆայության ներսում ծագեցին գահակալական արյունահեղ կռիվներ, որոնք գլխավորում էին Օմայանների ոխերիմ հակառակորդները` Աբբասյանները: Այս կռիվները շարունակվեցին մինչև 750թ., երբ Օմայան Մրվանի սպանությունից հետո հաստատվեց արաբական նոր դինաստիա` Աբբասյաների դինաստիան /հենց այս շրջանում է, որհպատակ երկրներում այդ թվում Արմինիայում, փորձեր արվեցին ապստամբելու միջոցով թոթափել խալիֆայության իշխանությունը/: Այս ընթացքում Հայաստանի քաղքական և տնտեսական կյանքում հիմնական դեր կատարող նախարները Մամիկոնյաններն ու Բագրատունիներն էին, որոնց հարում կամ ազդեցության տակ էին գտնվում մեծ ու փոքր մյուս ազնվականները: Բագրատունիները իրնեց դիրքերը Հայաստանում ամրապնդելու համար մեծ մասամբ փորձում էին համակերպվել խալիֆայությանը, իսկ Մամիկոնյանները որոշ հույսեր կապելով Բյուզանդիայի հետ, ուզում էին նրանց օգնությամբ տապալել արաբական տիրապետություը և միանգամայն տրամաբանական է, որ խալիֆայությունը նախապատվությունը պետք է տար Բագրատունիներն և ոչ թե Մամիկոնյաններին:
Հայ-արաբական պայմանագիրը
652թ. Ռշտունին մեծամեծ ընծաներով մեկնեց Դամասկոս և համաձայնության եկավ Ասորիքի արաբ կառավարիչ Մուավիայի հետ: Պայմանագրի համաձայն`
1. Հայաստանը ընդունում է Արաբական խալիֆայւթյան գերիշխանությունը
2. Օտար պետությունների հարձակման ժամանակ խալիֆայությունը պատրաստվում էր պաշտպանել հայերին
3. Հայերը 3 տարով ազատվում էին հարկային պարտականություններից, իսկ հետո տրվելիք հարկի չափը որոշակիորեն չէր նշվում, այն պետք է որոշեին իրենք` հայերը:
4. Հայաստանին իրավունք էր տրվում պահելու 15000 այրուձի:
5. Արաբները Հայաստանի բերդերում չպետք է տեղավորեին արագժբական կայազորներ:
Սակայն ձևականորեն ճանաչելով Արաբական խալիֆայության գերիշ-խանությունը` Հայաստանը, փաստորեն, պահպանում էր իր ինքնուրույ-նությունը: Հայ-արաբական պայմանագիրը դրական դեր խաղաց երկրի կյանքում, թեև հետագայում էլ Հայաստանը մերթընդմերթ ենթարկվում էր արաբների ասպատակություններին: Հայաստանի վիճակը բարելավվեց միայն այն ժամանակ, երբ Ասորիքը կառավարիչ Մուավիան խալիֆ հռչակվեց և վերականգնեց հայ-արաբական դաշինքի պայմանները: Գրեթե մինչև 7-րդ դարի վերջը Հայաստանը կիսանկախ վիճակում էր գտնվում: Այդ ընթացքում առաջադիմեց տնտեսությունը ևզարգացավ մշակույթը: Վերականգնվել էր երկրի բնականոն առաջընթացը, աշխուժացել առևտուրը, կառուցվել էին համաշ-խարհային նշանակություն ունեցող ճարտարապետական հուշարձաններ: 7-րդ դարի վերջին խպալիֆայությունը առավելության հասավ Բյուզանդիայի նկատմամբ և որոշեց վերջնականապես նվաճել Հայաստանը: Հաբիբ իբն Մասալայի` հետագայում խալիֆ Աբդել Մելիքի եղբայր Մուհամեդ իբն Մրվանի ղեկավարությամբ ներխուժեցին Հայաստան և ավերեցին երկիրը: Կողոպուտը, թալանը, տիրում էր ամենուրեք: Երկարատև պաշարումից հետո տիրացան նաև Սևանա կղզուն: Հայաստանը նվաճելուց հետո Մուհամեդը շարժվեց դեպի Վրաստան, հնազանդեցրեց նաև Աղվանքը և հասավ մինչև Դերբենդի ամրությունները: Այս բոլոր շրջանները միավորեցին մեկ վարչական միավորի կազմում, որը ստացավ Արմինա անվանումը / մոտ 700թ./: Արմինիայի առաջին ոստիկանը /կառավարիչ/ դարձավ Աբդալահը: Հայաստանի բնական զարգացումը դարձյալ արգելակվեց ու խիստ դանդաղեց, այս անգամ 1.5 դարով: Հայ ժողովուրդը երկարատև պայքարի ընթացքում պետք է փորձեր վերականգնել իր ազգային անկախությունը:
Հայ ժողովրդի ազատագրական ընդվզումները արաբական տիրապետության դեմ: 703թ. ապստամբության պատճառները
Արաբական տիրապետության ժամանակաշրջանում երկիրը կառավարելու համարնշանակվում էր հատուկ պաշտոնեա, որին հայերը ոստիկան էին անվանում: Նրա գլխավոր պարտականությունն էր հնազանդության մեջ պահել երկիրը, պաշտպանել հարձակումներից և ապահովել նր անդորրությունը: Ոստիկանի նստավայրն էր Դվինը: Ոստիկանից բացի երկրի ղեկավարման մեջ ծանրակշիռ դիրք ունեին ևս 2 բարձրաստիճան արաբ պաշտոնյաներ /փոստային ծառայության ղեկավարը և գլխավոր հարկահանը/: Փոստային ծառայության ղեկավարը հետևում էր ոստիկանի գործողություններին և յադ մասին տեղյակ պահում խալիֆին: Հայաստանի ներքին կյանքում ազդեցիկ դիրք էր գրավում երկրի փաստական կառավարիչը` Հայոց իշխանը: Նա հայ նախարարների ղեկավարն էր և պատասխանատու էր խալիֆի առջև նրանց գործողությունների համար: Նա էր հոգում, որ հայոց այրուձին մասնակցի արաբների մղած կռիվներին: Նա նաև հանդիասանում էր միջնորդ արաբների ու հայ նախարարների միջև: Մյոպարտականությունն էր երկրից գանձվող հարկերի հավաքումը: Հայոց իշխանի Բագրատունիների ժառանգական մենաշնորհն էր: Երկրորդ դիրքը նախարարների շրջանում զբաղեցնում էր սպարապետը: Հայոց իշխանի մահվան կամ երկարատև բացակայության դեպքում սովորաբար նա էր կառավարում երկիրը: Երկրի կյանքում ամենահեղինակավոր դեմքերից էր նաև հայոց կաթողիկոսը, որը շարունակում էր ղեկավարել Մեծ դատավարություն գործակալությունը: Չնայած այս ամենին` Արաբական խալիֆայության ենթակա տարածքները կառավարելու գործում ստեղծվել էր հատուկ ծրագիր, որը և եռանդուն կերպով կենսագործվում էր: Նախ խալիֆայությունը Հայաստանում իր դիրքերն ամուր պահելու նպատակով բերդերում և ամրոցներում մշտական զորք էր տեղավորել: Իրենց ռազմական ծառայությունը ավարտած արաբ զինվորները բնակեցվում էին Հայաստանի քաղաքներում` Դվինում, Նախճավանում, Կարինում, Խլաթում, Արճեշում:Որոշակի ժամանակահատված հոտո այս քաղաքները դառնում են խալիֆայության ռազմական և վարչական հենակետները Հայաստանում: Հատկապես դաժան և անողոք կերպով էր արտահայտվում հարկային քազաքականությունը: Եթե սկզբում արաբները բավարարվում էին գլխահարկի /զիջե/ վճարումով, ապա խալիֆայության դիրքերը ամրապնդվելուց հետո փոխվեց նաև մոտեցումը այս բնագավառում: Բացի գլխահարկից, որը նկատելիորեն ծանրացավ, հայերը պետք էթնաև հողահարկ /խարաջ/ վճարեին: Առանձին դեպքերում հարկադրոիւմ էին, որպեսզի բնակչությունը մասնակցի խոշոր շինրարական աշխատանքներին, ինչպես նաև կերակրել և օթևան տրամադրել արաբ զինվորներին: Հարիս կամ Հերթ ոստիկանի օրոք 725թ. Հայաստանում աշխարհագիր անցհացվեց և հարկերը զգակիորեն ավելացվեցին: Ավելի ահավոր էր այն, որ այսուհետ հարկերը գանձվելու էին նոր սկզբունքով: Եթե նախկինում արաբները հաշվի չէին ատանում երդը` հայակակն նահապետական բազմանադամ գերդաստանը, ապա այժմ նկատի էին ունենում ընտանիքի անդամների թիվը: Այս քայլով բնակչության վիճակը զգալիորեն վատացավ, սկիզբ առան անվերջ բողոքներ: Արաբները հաճախ չէին վստահում հայոց իշխաններին և իրենք իէն հավաում հարկերը: Նրանք իրենց հասանելիքը գանձում էին ընդգծված խստությամբ` թույլ տալով տարաբնույթ կամայականություններ: Գյուղացիներից, քաղաքային ռամիկներից ու ազնվականներից բացի սկսեցին նաև հարկեր գանձել հոգևորականներից: Ստեղծված տնտեսական և քաղաքական անապահով վիճակը բնակչության որոշ մասին հարկադրում էր ապաստան որոնել օտար երկրներում: Հայ բնակիչները հիմնականում գաղթում էին Բյուզանդիա: Այս ամենը հայ ժողովրդի համար դարձել էր սովորական երևույթ: ռավել բարեբեր հողատարծքները շնորհվում էին արաբ վերաբնակիչներին, հայերին քշում էին լեռնային տարածքներ: Արաբական ցեղերը զբաղվում էին իրենց ավանդական անասնապահությամբ և բնական է, որ ընդարձակ ցանքատարածությունները վերածում էին արոտավայրերի: Հատկապես վնասվում էր երկրի տնտեսությունը, այգեգործությունը ու պտղաբուծությունը: Հայ իշխանական տները զգալիորեն թուլացան. Մամիկոնյանները և Կամսարակնները հեռացան պատմության ասպարեզից, արաբ վերաբնակիչները հիմք դրեցին ինքնուրույն պետական կազմավորումների` ամիրայությունների, որոնք հաճախ բախվում էին հայ իշխանների, իսկ հետագայում Բագրատունի թագավորների հետ: Ասպարեզ եկն օտար, եկվոր տարրերը, որոնց համար խորթ էր երկրի կենսական շահերը : Այսպիսի աղետալի վիճակում էր հայտնվել հայ ազգաբնակչությունը իր իսկ սեփական հայրենիքում: Անշուշտ հայ ժողովուրդը չէր կարող հանդուրժել օտարի կորստաբեր բռնակալությունը և միանգամայն տրամաբանորեն, ազգային կենսակերպին համապատասխան 1.5 դար անընկճելի պայքար մղեց իր ազատությունն ու անկախությունը վերականգնելու համար:
703թ. ապստամբությունը
Արաբները իրենց ամբողջ տիրապետության ընթացքում ի վիճակի չեղան ոչնչացնել հայ նախարարական դասը: Հայ նախարարները, երբ տեղեկացան արաբ ոստիկանի ծրագրին, գաղտնի ժողով գումարեցին Սմբատ Բագրատունու գլխավորությամբ, քանի որ հայոց այրուձին խիստ սակավաթիվ էր արաբների դեմ բասահայտ ահանդես գալու համար, ուստի նախարարները որոշեցին հեռանալ երկրից և ապաստանել Բյուզանդիայում: Երբ Սմբատ Բագրատունու 2000 այրուձին գտնվում էր Ակոռի գյուղի մոտ, նրանց հասավ արաբական 5000 զորաբանակը: Մնում էր մեկ ելք` կռվել թշնամու դեմ: Սմբատը գերադասում է դիրքեր գրավել Ակոռիից ոչ հեռու գտնվող Վարդանակերտ ավանում և ամրանում այնտեղ: Արաքսի ձախ ափին գտնվող այս գյուղը վերածվում է ռազմական ամրացված ճամբարի: Սմբատը աշխատում է խուսափել ընդհարումից և հատուկ բանագնաց է ուղարկում արաբենրի մոտ` համոզելու, որ չհետապնդեն իրենց, քանի որ իրենց բոլոր կալվածքները և ունեցվածքները թողնում և հեռանում են: Սակայն արաբները չցանկացան ընդառաջ գնալ հայերին: Ընդհարումը դարձավ անխուսափելի: 702-703թթ. Արարատյան դաշտի խստաշունչ ձմեռն էր, արաբական զորքն ամբողջ գիշեր մնացել էր դրսում և կորցրել էր մարտունակությունը: Հաջորդ առավոտյան հայկական հեծելազորը արաբներին թույլ չտալով ուշքի գալ` նախահարձակ եղավ: Արաբները անակնկալի գալով` այլևս չկարողացան կանգնեցնել հայ զինվորների կատաղի գրոհը: Թշնամին կրում է մարդկային մեծ կորուստներ: Կենդանի մնացածները սարսափից խուճապահար դիմեցին փախուստի դեպի Արաքսի աջ ափը :Արաբ զինվորները խումբ-խում բ նետվեցին դեպի սառցակալած գետը, որը չդիմացավ մարդկանց ու ձիերի ծանրությանը: Ջարդվեց և ջրի հատակը տարավ թշնամու կենդանի մնացած զինվորների մեծ մասին: Արաբական 5000 զինվորներից հազիվ կարողացան փրկվել 300 հոգի, որոնց հայերը մեծահոգաբար ներում շնորհեցին և թույլ տվեցին հետ վերադառնալ: 703թ. Վարդանակերտի ճակատամարտը փառքով պսակվեց և արաբական տիրապետության դեմ հայ ժողովրդի բարձրացրած առաջին ապստամբությունը լուրջ կորուստներ պատճառեց: Այս դեպքերին զուգընթաց նույն թվականին ոտքի ելան նաև Ռշտունյաց գավառի բնակիչները, որոնց առաջնորդում էր Վասպուրականի Աշոտ իշխանի որդի Սմբատը: Ռշտունցիները իրենց գավառի Գուկանք գյուղի մոտ հանդիպելով արաբական գնդերին կռվի են բռնվում նրանց հետ և ջախջախելով վերջիններիս կենդանի մանցածներին հարկադրում են նահանջել: Սմբատ իշխանը համեմատաբար փոքրիկ ուժերով սկսում է հետապնդել փախչող արաբներին, որոնցից 280 հոգի հազիվ կարողացան իրենց գցել գյուղի եկեղեցին և ներում խնդրել :Հայերը ի պատասխան նրանց ասեցին. <<Մենք սովորել ենք մեր հայրերից, որ ողորմություն արժե անել նրանց, որոնք գիտեն ողորմել, իսկ դուք անողորմ եք և ողորմության արժանի չեք>>: Երևբ արաբները տեսան, որ այս ձևով իրենք ազատվել չեն կարող փորձեցին կռվով փրկել իրենց կյանքը: Գուկանքում սկսվեց անողոք մարտը: Հայերը, ոգևորված իրենց տարած մի քանի հաղթանակներով, գրոհի նետվեցին և ոչնչացրին մինչև վերջին մարդը: Վարդանակրետի և Գուկանքի հաղթանակից ոգևորվելով շատապեց ապստամբել նաև Այրարատ աշխարհի Վանանդ գավառը: յստեղ ապստամբներին ղեկավարում էի ն Կամսարականները: Վանանդի ապստամբերին ևս հաջողվեց փայլուն հաղթանակ տանել արաբական խոշոր ուժերի նկատմամբ: Այս դեպքերից ետո Սմբատը կարողացավ բարեկամական կապեր հաստատել Բյուզանդիայի կայսեր` Տիբերիոս 3-ի հետ / Աբսիմարիոս 698-705/ և նրանից կյուրոպաղատության կոչում ստանալով` իր զինակիցներով անցավ Տայոց աշխարհ և հաստատվեց Թուխարք ամրոցում: Երկորւմ մնացած մյուս նախարաները որոշեցին հաշտության ուղիներ որոնել խալիֆի հետ :Նրանց անհանգստությունը մեծացավ այն ժամանակ, երբ իմացան, որ Աբդել Մելիք խալիֆը Մուհամեդ բեն Օքբարին մեծ ուժերով ուղարկել է Հայաստան: Հայերը հատուկ պատգամավորություն ուղարկեցին Դամասկոս` Սահակ Ձորափորեցի կաթողիկոսի գլխավորությամբ /677-703թթ./, որպեսզի նա կարողանա մեղմել խալիֆի բարկությունը, սակայն կես ճանապարհին մահացավ և գործը մնաց անավարտ: Թեև 703թ. ապստամբությունը անհաջողությամբ ավարտվեց, բայց կարևոր նշանակություն ունեցավ, քանզի վերջնական հաղթանակի հույս արթնացրեց ժողովրդի մեջ, ամրապնդեց հայ զորականների մարտական ոգին: Խալիֆայությունը հարկադրված էր հաշվի առնել հայերի բուռն դիմադրությունը և փոխել Հայաստանի նկատմամբ վերաբերմունքը: Արաբները շուտով ճանաչեցին հայ նախարաների ժառանգական հողատիրության իրավունքը, ինչը շատ կարևոր զիջում էր: Խալիֆայությանը ենթակա երկրներում քրիստոնյա իշխանները որպես կանոն իրավունք չունեին իրենց տիրությները ժառանգաբար հանձնել իրենց որդիներին: Վարդանակերտի և Գուկանքի պարտության վրեժը արաբները լուծեցին 705թ. երբ հատուկ կարգադրություն արվեց խալիֆից: Նախճավանի արաբ զորավար Կասիմը քաղաք հրավիրեց հայ նախարարաներին իբր թե կամենում է այրուձիի հաշվառում կատարել և ռոճիկ վճարել զորավարներին: Խաբեությամբ ձերբակալելով 100-ավոր մարդկանց նրանց փակեցին Նախճավանի և մոտակա Խրամ ավանի եկեղեցում և հրկիզեցին: Այս ոճրագործության հեղինակն երը հույս ունեին, որ կարող էին կոտրել հայ ժողովրդի մարտական հոգին, սակայն չարաչար սխալվեցին:
774-775թթ. Ապստամբությունը
8-րդ դարից սկսած արաբները իրենցտիրապետության հյուսիսային սահմանների ապահովության համար կատաղի պատերազմներ էին մղում Կովկասյան լեռնաշղթաներից դեպի հյուսիս ապրող ժողովուրդների դեմ և միայն Մրվան ոստիկանի ժամանակ կարողացան հաստատվել Դերբենդում, որն էլ դարձավ խալիֆայության ամենախոշոր ամրությունը Կովկասի սահմանագլխին: Օգտագործելով հայ նախարարների միջև եղած հակասությունները և թշնամանքը ջլատում ու քայքայում էին հայկական ռազմական ուժերը: 725թ. անցկացված նոր աշխարհագրից հետո հարկային քաղքականությունը ավելի խստացվեց, իսկ 740-ական թ-ի սկզբին խալիֆայության ներսում ծագեցին գահակալական արյունահեղ կռիվներ, որոնք գլխավորում էին Օմայանների ոխերիմ հակառակորդները` Աբբասյանները: Այս կռիվները շարունակվեցին մինչև 750թ., երբ Օմայան Մրվանի սպանությունից հետո հաստատվեց արաբական նոր դինաստիա` Աբբասյաների դինաստիան /հենց այս շրջանում է, որհպատակ երկրներում այդ թվում Արմինիայում, փորձեր արվեցին ապստամբելու միջոցով թոթափել խալիֆայության իշխանությունը/: Այս ընթացքում Հայաստանի քաղքական և տնտեսական կյանքում հիմնական դեր կատարող նախարները Մամիկոնյաններն ու Բագրատունիներն էին, որոնց հարում կամ ազդեցության տակ էին գտնվում մեծ ու փոքր մյուս ազնվականները: Բագրատունիները իրնեց դիրքերը Հայաստանում ամրապնդելու համար մեծ մասամբ փորձում էին համակերպվել խալիֆայությանը, իսկ Մամիկոնյանները որոշ հույսեր կապելով Բյուզանդիայի հետ, ուզում էին նրանց օգնությամբ տապալել արաբական տիրապետություը և միանգամայն տրամաբանական է, որ խալիֆայությունը նախապատվությունը պետք է տար Բագրատունիներն և ոչ թե Մամիկոնյաններին:
Արշակունիների ժառանգական իշխանության հաստատումը Հայաստանում.
Վաղարշ Երկրորդ թագավոր Մեծ Հայքի
Անտիկ աղբյուրներում տեղեկություններ չեն պահպանվել, թե Սոհեմոսից հետո ով է թագավորել Հայաստանում: Մնում են Մովսես Խորենացու տվյալները, որոնք այս ժամանակշրջանի համար ավելի հավաստի են: Միայն պետք է նշել, որ պատմահայրը Վաղարշ 1-ինի և Վաղարշ 2-րդին միացնում է և խոսում մեկ թագավորի` Վղարշի մասին, որը գահակալել է Տիգրան Վերջինի, այսւինքն Սոհեմոսի մահից հետո: Հերոդիանոսի`/2-րդ դարի վերջ և 3-րդ դարի սկիզբ/ կցկտուր տեղեկություններից երևում է, որ հայոց թագավորը չափազանց զգույշ և չափավոր քաղաքականություն է վարում`չեզոք դիրք բռնելով պարթևի հանդեպ և խուսափելով օգնել նրանց: Այս հանգամանքը իրավունք է տալիս ենթադրելու, որ Վաղարշ 2-ը Վաղարշ 1-ի սերնդից էր ,նրա թոռն էր կամ եղբորորդին և ոչ պարթևների նոր դրածո: Մանանդյանը հիմնվելով Հերոդիանոսի վկայությունների վրա ցույց է տալիս ,որ Հռոմեական կայսրության մեջ ծագած գահակալական կռիվների ժամանակ իբրև հռոմեական կայսր Պեսկենիոս Նիգերին են ճանաչել: Պարթևաց թագավոր Վաղարշ 4-րդը Օսրոյենե Եդեսիայի թագավոր Աբգար Թ-ի և Հատրայի թագավոր Բարսեմիոսը: Վերջին 2 թագավորները նույնիսկ ռազմական օգնություն են ցույց տվել Նիգերին: Միայն Մեծ Հայքի թագավոր Վաղարշ 2-րդն էր, որ մնացել է չեզոք և հրաժարվել օգնել Նիգերին: Այս տեղեկությունները հիմք են տալիս եզրակացնելու, որ Սոհեմոսի մահից հետո հռոմեական կայսրության մեջ տեղի ունեցող գահակալական կռիվների պայամաններում Հայաստանից վռնդվել են Վաղարշապատում կանգնած հռոմեական ռազմական ուժերը: Հռոմեական կայսրության խառնակ վիճակին վերջ է դնում Սեփտինիոս Սևերոս կայսրը, որը հաղթեց իր ախոյա Նիերին, վերջինիս սպանեց Կիլիկիայում 194թ. աշնան սկզբին և եկավ Միջագետք, որպեսզի պատժի Նիգերի դաշնակիցներին: Հերոդիանոսը շարունակում է.<<Պատրվակ բռնելով, որ հատրացոց Բարսեմիոս թագավորը դաշնակից է եղել Նիգերին Սևերոսը արշավեց արևելք: Գալով այստեղ նա ուզում էր ներխուճել Հայաստան, բայց հայոց թագավորը շտապեց թախանձանքով կանխել այդ և ուղարկեց նրան փող, նվերներ ու պատանդներ` խոստանալով նրան զինակցություն ու բարեկամություն: Սևերոսը հայկական գործերը հաջողությամբ ավարտելով ըստ իր ցանկությամբ առաջ շարժվեց դեպի հատրացոց երկիր: Ինչպես տեսնում ենք Հռոմի և Հայաստանի միջև ձևավորվում էին քաղաքական փոխհարաբերությունների այն ձևերը, որոնք բնորոշ էին հետագայի համար: Վաղարշ 2-րդի ճիշտ դիրքորոշումը իհայտ եկավ նաև Միջագերքում: Այստեղ ևս, ինչպես Հայաստանում Սոհեմոսի մահից հետո տեղական կախյալ թագավորությունները` մասնավորապես Ադիաբենեն և Հատրենեն, գրավել էին հռոմեական ամրությունները և պահանջում էին, որպեսզի կայսրության զորամասերը դուրս գան այդ տեղերից և երկրամասերը վերադարձվեն իրենց: Սակայն վերստին հզորացած կայսրությունը չէր կարող հաշտվել այդ երկրամասերի կորստյան մտքի հետ, քանի որ այդ վայրերն ունեին ռազմաստրագտեգիական նշանակություն արևելքում հռոմի գերիշխանությունը ամրապնդելու համար: Ուստի Սեպտինիոս Սևերոսը 195 թ. գալով Միջագետք վռնդեց ապստամբներին այդ երկրամասերից և նույնիսկ նվաճեց նոր երկրամասեր: Սակայն ընդամենը 1 տարի հետո 196 թ. Հռոմի ներքաղաքական կյանքը կրկին ցնցվեց գահակալական նոր պատերազմներով: Սևերոսի դեմ դուրս էր եկել հայտնի գործիչ Ալբինոսը: Այս իրադարձությունները օգտագործեց պարթևների թագավոր Վաղարշ 4-րդը և վերագրավեց Միջգետքը, իսկ հետո պաշարեց Մծբինը: 197 թ. Սևերոսը վերջնական պարտության մատնեց Ալբինոսին և կրկին ժամանեց Ասորիք: Օսրոյենե-Եդեսիայի թագավոր Աբգար Թ. վերստին հայտնեց իր հպատակությունը կայսրությանը, իսկ Վաղարշ 4-րդը դադարեցրեց Մծբինի պաշարումը և ետ քաշվեց: Սևերոսը կարգավորելով գործերը Միջագետքում 198 թ. իր զորքով մոտեցավ Բաբելոնին: Կարճ դիմադրությունից հետո Բաբելենը, իսկ հետո Սելևկիա քաղաքները գրավվեցին, իսկ մինչ գրավվելը պարթևների կարգադրությամբ արդեն այդ քաղաքները դատարկվել էին: Ամենից վճռորոշը Տիզբոնի գրավումն էր: Կարճատև դիմադրությունիվ հետո քաղաքը մատնվեց կողուպուտի ու կոտորածի: Հռոմեական կայսրության սահմանները առաջ քաշվեցին դեպի արևելք մինչև Տիգրիս գետը: Կայսրության այս ավան պոստում /Ֆոռպոստ/ Միջագետքի ռազմական կենտրոնը դարձավ Մծբինը, իսկ նրա թիկունթում մնացած Օստրոլենե-Եդեսիայի թագավորությունը շարունակում էր մնալ Հռոմից կախյալ պետություն: Սևերոսի արշավանքների ժամանակ արևելքում Մեծ Հայքը ոչ միայն չտուժեց, այլև որոշ արտոնություններ ձեռք բերեց: Կցկտուր տեղեկություններից կարելի է եզրակացնել, որ այն ռազմական համակարգը,որ սկսվեց ձևավորվել 166 թ. սկսած ավարտվեց Վաղարշ 2-րդի և Սևերոսի ժամանակ: Մեծ Հայքի թագավորությունը նաև Վիրքը և Աղվանքը մտնում էին կապադովկիան զինվորական կառույցի մեջ: Կազմակերպություն, որը նախատիպ էր հանդիսանալու հետագայում Բյուզանդիայում բանակ թեմերի առաջացման համար: Ըստ այդ համակարգի Մեծ Հայքը պահպանելու էր մշտական հեծելազոր, որի գերագույն հրամանտարը պետք է լիներ հայոց սպարապետը: Հայկական հեծելազորի պահպանության համար կայսրությունը համաձայնել էր յուրաքանչյուր տարի վճարել որոշ դրամական նպաստ: Մարկվարտը ենթադրում է, որ Սևերոսից սկսած հայկական հեծելազորը այս նպաստը ստանում էր Կովկասում իրավիճակը վերահսկելու համար: 217 թ., երբ Հայաստանու թագավորեց Տրդատ 2-րդը ըստ Դիոնկասիոսի այն փողը, որը ստացվում էր հռոմեացիներց յուրաքանչյուր տարի Տրդատը հույս ուներ, որ կստանա: Այս փաստը ինքնին վկայում է այն կարևորությամ մասին, որ ունեցել է հայկական հեծելազորը հռոմեական կայսրության համար և բնական կերպով այս ժամանակաշրջանից բարձրանում է հայոց սպարապետի դերը հայկական արքունիքում: Սպարապերության գործակալությունը պերք է հետին պլան մղեր մյուս գործակալությունները: Վաղարշ 2-րդի որոք դեռևս շարունակվում էին ալանների ներրխուժումը Անդրկովկաս և Հայաստան: Ալանների ցեղակից էին մասքութներ` վաչկատուն ցեղ, որը տարածված էր Կուրի գետաբերանից մինչև Սամոդ գետը: Այստեղ էր գտնվում Մազքաթաց Արշակունիների թագավորությունը, որը մշտական սպառնալիք էր հանդիսանում Աղվանքի, Հայաստանի և Ատրպատականի համար: Նրանց դեմ է դուրս գալիս Վաղարշը մեծ բազմությամբ և քաջամարտիկ մարդկանցով և հալածելով հակառակորդին մտնում նրա երկիրը և այնտեղ տալիս ճակատամարտ: Թեպետ մասքաթները պարտվեցին, բայց այդ պարտությունը ծանր նստեց հայկական բանակի վրա: Այստեղ սպանվեց Վաղարշ 2-րդը: Այս դեպքերը ըստ Մարկվարտի տեղի է ունեցել 198թ.: Խորենացին բնութագրելով Վաղարշին նշում է .<<ՈՒրիշները լոկ ապրել են, բայց ես ասում եմ, որ սա մահից հետո էլ ապրում էիր բարի անունով, քան շատերը թույլ թագավորներից>>:
Անտիկ աղբյուրներում տեղեկություններ չեն պահպանվել, թե Սոհեմոսից հետո ով է թագավորել Հայաստանում: Մնում են Մովսես Խորենացու տվյալները, որոնք այս ժամանակշրջանի համար ավելի հավաստի են: Միայն պետք է նշել, որ պատմահայրը Վաղարշ 1-ինի և Վաղարշ 2-րդին միացնում է և խոսում մեկ թագավորի` Վղարշի մասին, որը գահակալել է Տիգրան Վերջինի, այսւինքն Սոհեմոսի մահից հետո: Հերոդիանոսի`/2-րդ դարի վերջ և 3-րդ դարի սկիզբ/ կցկտուր տեղեկություններից երևում է, որ հայոց թագավորը չափազանց զգույշ և չափավոր քաղաքականություն է վարում`չեզոք դիրք բռնելով պարթևի հանդեպ և խուսափելով օգնել նրանց: Այս հանգամանքը իրավունք է տալիս ենթադրելու, որ Վաղարշ 2-ը Վաղարշ 1-ի սերնդից էր ,նրա թոռն էր կամ եղբորորդին և ոչ պարթևների նոր դրածո: Մանանդյանը հիմնվելով Հերոդիանոսի վկայությունների վրա ցույց է տալիս ,որ Հռոմեական կայսրության մեջ ծագած գահակալական կռիվների ժամանակ իբրև հռոմեական կայսր Պեսկենիոս Նիգերին են ճանաչել: Պարթևաց թագավոր Վաղարշ 4-րդը Օսրոյենե Եդեսիայի թագավոր Աբգար Թ-ի և Հատրայի թագավոր Բարսեմիոսը: Վերջին 2 թագավորները նույնիսկ ռազմական օգնություն են ցույց տվել Նիգերին: Միայն Մեծ Հայքի թագավոր Վաղարշ 2-րդն էր, որ մնացել է չեզոք և հրաժարվել օգնել Նիգերին: Այս տեղեկությունները հիմք են տալիս եզրակացնելու, որ Սոհեմոսի մահից հետո հռոմեական կայսրության մեջ տեղի ունեցող գահակալական կռիվների պայամաններում Հայաստանից վռնդվել են Վաղարշապատում կանգնած հռոմեական ռազմական ուժերը: Հռոմեական կայսրության խառնակ վիճակին վերջ է դնում Սեփտինիոս Սևերոս կայսրը, որը հաղթեց իր ախոյա Նիերին, վերջինիս սպանեց Կիլիկիայում 194թ. աշնան սկզբին և եկավ Միջագետք, որպեսզի պատժի Նիգերի դաշնակիցներին: Հերոդիանոսը շարունակում է.<<Պատրվակ բռնելով, որ հատրացոց Բարսեմիոս թագավորը դաշնակից է եղել Նիգերին Սևերոսը արշավեց արևելք: Գալով այստեղ նա ուզում էր ներխուճել Հայաստան, բայց հայոց թագավորը շտապեց թախանձանքով կանխել այդ և ուղարկեց նրան փող, նվերներ ու պատանդներ` խոստանալով նրան զինակցություն ու բարեկամություն: Սևերոսը հայկական գործերը հաջողությամբ ավարտելով ըստ իր ցանկությամբ առաջ շարժվեց դեպի հատրացոց երկիր: Ինչպես տեսնում ենք Հռոմի և Հայաստանի միջև ձևավորվում էին քաղաքական փոխհարաբերությունների այն ձևերը, որոնք բնորոշ էին հետագայի համար: Վաղարշ 2-րդի ճիշտ դիրքորոշումը իհայտ եկավ նաև Միջագերքում: Այստեղ ևս, ինչպես Հայաստանում Սոհեմոսի մահից հետո տեղական կախյալ թագավորությունները` մասնավորապես Ադիաբենեն և Հատրենեն, գրավել էին հռոմեական ամրությունները և պահանջում էին, որպեսզի կայսրության զորամասերը դուրս գան այդ տեղերից և երկրամասերը վերադարձվեն իրենց: Սակայն վերստին հզորացած կայսրությունը չէր կարող հաշտվել այդ երկրամասերի կորստյան մտքի հետ, քանի որ այդ վայրերն ունեին ռազմաստրագտեգիական նշանակություն արևելքում հռոմի գերիշխանությունը ամրապնդելու համար: Ուստի Սեպտինիոս Սևերոսը 195 թ. գալով Միջագետք վռնդեց ապստամբներին այդ երկրամասերից և նույնիսկ նվաճեց նոր երկրամասեր: Սակայն ընդամենը 1 տարի հետո 196 թ. Հռոմի ներքաղաքական կյանքը կրկին ցնցվեց գահակալական նոր պատերազմներով: Սևերոսի դեմ դուրս էր եկել հայտնի գործիչ Ալբինոսը: Այս իրադարձությունները օգտագործեց պարթևների թագավոր Վաղարշ 4-րդը և վերագրավեց Միջգետքը, իսկ հետո պաշարեց Մծբինը: 197 թ. Սևերոսը վերջնական պարտության մատնեց Ալբինոսին և կրկին ժամանեց Ասորիք: Օսրոյենե-Եդեսիայի թագավոր Աբգար Թ. վերստին հայտնեց իր հպատակությունը կայսրությանը, իսկ Վաղարշ 4-րդը դադարեցրեց Մծբինի պաշարումը և ետ քաշվեց: Սևերոսը կարգավորելով գործերը Միջագետքում 198 թ. իր զորքով մոտեցավ Բաբելոնին: Կարճ դիմադրությունից հետո Բաբելենը, իսկ հետո Սելևկիա քաղաքները գրավվեցին, իսկ մինչ գրավվելը պարթևների կարգադրությամբ արդեն այդ քաղաքները դատարկվել էին: Ամենից վճռորոշը Տիզբոնի գրավումն էր: Կարճատև դիմադրությունիվ հետո քաղաքը մատնվեց կողուպուտի ու կոտորածի: Հռոմեական կայսրության սահմանները առաջ քաշվեցին դեպի արևելք մինչև Տիգրիս գետը: Կայսրության այս ավան պոստում /Ֆոռպոստ/ Միջագետքի ռազմական կենտրոնը դարձավ Մծբինը, իսկ նրա թիկունթում մնացած Օստրոլենե-Եդեսիայի թագավորությունը շարունակում էր մնալ Հռոմից կախյալ պետություն: Սևերոսի արշավանքների ժամանակ արևելքում Մեծ Հայքը ոչ միայն չտուժեց, այլև որոշ արտոնություններ ձեռք բերեց: Կցկտուր տեղեկություններից կարելի է եզրակացնել, որ այն ռազմական համակարգը,որ սկսվեց ձևավորվել 166 թ. սկսած ավարտվեց Վաղարշ 2-րդի և Սևերոսի ժամանակ: Մեծ Հայքի թագավորությունը նաև Վիրքը և Աղվանքը մտնում էին կապադովկիան զինվորական կառույցի մեջ: Կազմակերպություն, որը նախատիպ էր հանդիսանալու հետագայում Բյուզանդիայում բանակ թեմերի առաջացման համար: Ըստ այդ համակարգի Մեծ Հայքը պահպանելու էր մշտական հեծելազոր, որի գերագույն հրամանտարը պետք է լիներ հայոց սպարապետը: Հայկական հեծելազորի պահպանության համար կայսրությունը համաձայնել էր յուրաքանչյուր տարի վճարել որոշ դրամական նպաստ: Մարկվարտը ենթադրում է, որ Սևերոսից սկսած հայկական հեծելազորը այս նպաստը ստանում էր Կովկասում իրավիճակը վերահսկելու համար: 217 թ., երբ Հայաստանու թագավորեց Տրդատ 2-րդը ըստ Դիոնկասիոսի այն փողը, որը ստացվում էր հռոմեացիներց յուրաքանչյուր տարի Տրդատը հույս ուներ, որ կստանա: Այս փաստը ինքնին վկայում է այն կարևորությամ մասին, որ ունեցել է հայկական հեծելազորը հռոմեական կայսրության համար և բնական կերպով այս ժամանակաշրջանից բարձրանում է հայոց սպարապետի դերը հայկական արքունիքում: Սպարապերության գործակալությունը պերք է հետին պլան մղեր մյուս գործակալությունները: Վաղարշ 2-րդի որոք դեռևս շարունակվում էին ալանների ներրխուժումը Անդրկովկաս և Հայաստան: Ալանների ցեղակից էին մասքութներ` վաչկատուն ցեղ, որը տարածված էր Կուրի գետաբերանից մինչև Սամոդ գետը: Այստեղ էր գտնվում Մազքաթաց Արշակունիների թագավորությունը, որը մշտական սպառնալիք էր հանդիսանում Աղվանքի, Հայաստանի և Ատրպատականի համար: Նրանց դեմ է դուրս գալիս Վաղարշը մեծ բազմությամբ և քաջամարտիկ մարդկանցով և հալածելով հակառակորդին մտնում նրա երկիրը և այնտեղ տալիս ճակատամարտ: Թեպետ մասքաթները պարտվեցին, բայց այդ պարտությունը ծանր նստեց հայկական բանակի վրա: Այստեղ սպանվեց Վաղարշ 2-րդը: Այս դեպքերը ըստ Մարկվարտի տեղի է ունեցել 198թ.: Խորենացին բնութագրելով Վաղարշին նշում է .<<ՈՒրիշները լոկ ապրել են, բայց ես ասում եմ, որ սա մահից հետո էլ ապրում էիր բարի անունով, քան շատերը թույլ թագավորներից>>:
Հայաստանը կրկին Սոհեմոսի թագավորության տարիներին
Հայաստանը կրկին Սոհեմոսի թագավորության տարիներին
166թ. հետո մինչև Սեպտինիոս Սևերոս կայսրը /193-211թթ./ մոտ 25 տարի` քառորդ դար, ոչ մի տեղեկություն պատմական Հայաստանի վերաբերյալ չունենք: Այդ մշուշը որոշ չափով լուսավորում է Վաղարշապատում գտնված հունարեն և 2 լատիներեն արձանագրություններ: 165թ. հռոմեական բանակը վերադառնալով Հարավային Միջագետքից իր հետ բերեց ժանտախտ, որը տարածվել էր ամբողջ Առաջավոր Ասիայում` հասնելով ընդհուպ ԵՎրոպա: Վաղարշապատում գտնված հունարեն արձանագրությունը պետք է փորագրված լիներ հենց այդ տարի: Արձանագրություններից տեղեկանում ենք, որ Էլիոս Վալենտը, որիը Վաղարշապատում տեղակայված հռոմեական լեգեոնի հրամանտարն էր տապանաքար է դնում միաժամանակ մահացած 35 տարեկան կնոջ և 10տարեկան դստերը: Արձանագրության մեջ հիշատակված Էլիոս Վալենտը հանդիսանում էր Հայաստանում, Իբերիայում և Ալբանիայում /Աղվանք/ տեղակայված հռոմեական բանակի առաջի հրամանատարներից մեկը: Վաղարշապատի մյուս արձանագրությունները 176թ. տեղեկացնում է, որ Մարկոս Ավրելիոս կայսեր միաժամանակ /173-176թթ./Վաղարշապատում էր տեղավորված հռոմեական կայազորը Կապադովկիայի լեգատ Արիոս Անտոնինոսի հրամանատարության ներքո: Նաև իրազեկվում են, որ կառուցվել է մի ամրություն, որի պատի մեջ էլ դրված է եղել հետևյալ արձանագրությունը: Մյուս լատիներեն արձանագրությունը թվագրվում է 185թ.-ով: Կայսեր Կոմմոդոսի /180-192թթ./անունը ջնջված էր նրա մահից հետո, ինչպես շատ ուրիշ արձանագրությունների մեջ: Արձանագրություններից տեղեկանում ենք, որ շարունակվում էին Վաղարշապատի միջաբերդի ամրությունների շինարարական աշխատանքները Ապոլլինարյան լեգեոնի զորամասերի կողմից: Կապադովկայն զինվորական շրջանի լեգատ Կելիոս Կալվինի ընդհանուր հրամանատարության ներքո: Վաղարշապատում աշխատանքների ղեկավարն էր Ցենտուրիոն Ավրելիոսը: Հիշատակված արձանագրությոուններից կարելի է եզրզկացնել, որ Սոհեմոսի գահակալոիթյան տարիներին/163-186թթ./ Վաղարշապատռում տեղեկայված են եղել հռոմեական զորամասեր, որոնց հիմնական խնդիրն էր հանդիսանում պաշտպանել Հռոմի շահերը:
166թ. հետո մինչև Սեպտինիոս Սևերոս կայսրը /193-211թթ./ մոտ 25 տարի` քառորդ դար, ոչ մի տեղեկություն պատմական Հայաստանի վերաբերյալ չունենք: Այդ մշուշը որոշ չափով լուսավորում է Վաղարշապատում գտնված հունարեն և 2 լատիներեն արձանագրություններ: 165թ. հռոմեական բանակը վերադառնալով Հարավային Միջագետքից իր հետ բերեց ժանտախտ, որը տարածվել էր ամբողջ Առաջավոր Ասիայում` հասնելով ընդհուպ ԵՎրոպա: Վաղարշապատում գտնված հունարեն արձանագրությունը պետք է փորագրված լիներ հենց այդ տարի: Արձանագրություններից տեղեկանում ենք, որ Էլիոս Վալենտը, որիը Վաղարշապատում տեղակայված հռոմեական լեգեոնի հրամանտարն էր տապանաքար է դնում միաժամանակ մահացած 35 տարեկան կնոջ և 10տարեկան դստերը: Արձանագրության մեջ հիշատակված Էլիոս Վալենտը հանդիսանում էր Հայաստանում, Իբերիայում և Ալբանիայում /Աղվանք/ տեղակայված հռոմեական բանակի առաջի հրամանատարներից մեկը: Վաղարշապատի մյուս արձանագրությունները 176թ. տեղեկացնում է, որ Մարկոս Ավրելիոս կայսեր միաժամանակ /173-176թթ./Վաղարշապատում էր տեղավորված հռոմեական կայազորը Կապադովկիայի լեգատ Արիոս Անտոնինոսի հրամանատարության ներքո: Նաև իրազեկվում են, որ կառուցվել է մի ամրություն, որի պատի մեջ էլ դրված է եղել հետևյալ արձանագրությունը: Մյուս լատիներեն արձանագրությունը թվագրվում է 185թ.-ով: Կայսեր Կոմմոդոսի /180-192թթ./անունը ջնջված էր նրա մահից հետո, ինչպես շատ ուրիշ արձանագրությունների մեջ: Արձանագրություններից տեղեկանում ենք, որ շարունակվում էին Վաղարշապատի միջաբերդի ամրությունների շինարարական աշխատանքները Ապոլլինարյան լեգեոնի զորամասերի կողմից: Կապադովկայն զինվորական շրջանի լեգատ Կելիոս Կալվինի ընդհանուր հրամանատարության ներքո: Վաղարշապատում աշխատանքների ղեկավարն էր Ցենտուրիոն Ավրելիոսը: Հիշատակված արձանագրությոուններից կարելի է եզրզկացնել, որ Սոհեմոսի գահակալոիթյան տարիներին/163-186թթ./ Վաղարշապատռում տեղեկայված են եղել հռոմեական զորամասեր, որոնց հիմնական խնդիրն էր հանդիսանում պաշտպանել Հռոմի շահերը:
Մեծ Հայքի թագավորության վերականգնումը
Մեծ Հայքի թագավորության վերականգնումը
Թեպետ հռոմեացիները ճնշել էին ապստամբությունը, սակայն միևնույն ժամանակ հարկադրված էին հետ կանգնել իրենց ծրագրից` Հյաստանը հռոմեական պրովինցիա դարձնելուց: Նորից վերականգնվեց նախկին դրությունը: Այսինքն հայակական թագավորությունը պահպանվեց և այն նորից հանձնվեց Սոհեմոսին: Լուկիոս Վերոսը, գալով Նոր քաղաք, ապստամբության փորձ անողներին խոսքով ու գործով հնազանդեցրեց, իսկ հետո հայտարարեց, որ Նոր քաղաքը կլինի գլխավոր քաղաքը: Նոր քաղաք Վաղարշապատը, սակայն պաշտոնապես հայտարարվում է Մեծ Հայքի թագավորության գլխավոր քաղաք` այսինքն մայրաքաղաք, որտեղ և տեղեկայվում է հռոմեական լեգեոնները: Այս ամենից հետո հետևեց կարգադրությունը Սոհեմոսին բերել Հռոմից և նորից բազմեցնել հայկական գահին: Կապադովկիայում տեղակայված հռոմեական 2 լեգեոններից մեկը զորահրամանատար Թուկիդիդեսին Վերոսը հանձնարարում է Սոհեմոսին անձամբ բերել Հայաստան: Հռոմեական գրող Կոռնելիոսը/2-րդ դար/ իբրև դեպքերի ժամանակակից նշում է.<Մարկոս Ավրելիոսը գերադասեց թագավորությունը Հայաստանում հանձնել Սոհեմոսին, և ոչ թե Վաղարշին և, իսկ Բակուրին զրկեց թագավորությունից>>: Տվյալ դեպքում հազիվ թե Վաղարշ անվան տակ պարթևական թագավոր Վաղարշ 3-րդին պետք է հասկանալ: Կարելի է ենթադրել, որ սա գահնկեց արված հայոց թագավոր Վաղարշն է: Հավանաբար այս Վաղարշը նույնպես տարվել է Հռոմ և համարվել հայկական գահի հնարավոր թեկնածու: Այնուամենայնիվ գերադասվել է Սոհեմոսը, որը և թագավորել է Հայաստանում 2-րդ անգամ/164-186թթ.: Հայաստանում պատերազմը ավարտելուց հետո 165թ. հռոմեական զորքերը մտնում են Մեդիա-Ատրպատական, որը այդ ժամանակ ըստ երևույթին ինքնուրույն պետություն էր: Այս երկիրտ ևս նվաճելուց հետո Մարկոս Ավրելիոս և Լոիկիոս Վերոս կայսրերը ընդունում են <<մեդական>> տիտղոսը: Պարթևները հայտնվել էին դժվար իրադրության մեջ: Առկա էր երկրտրանք. շարունակել ռազմական գորխողությունները ըստ իրենց անհայտ ելքով, որի հավանական արդյունքը պետք է լիներե պարտությունը իր բոլոր բացսական հետևանքներով, մյուս ելքը` ռազմական գործողությունների դադարեցումը և խաղաղության պայմանագիրը ստորագրելը: 2 ուղղություններն էլ պարթևական արքունիքում ունեին կողմանկիցներ: Վերջին հաշվով հաղթանակեց խաղաղության պայմանագրի ստորագրության կողմնակիցների խմբավորումը և 166թ. վորջեին հաստատվում է խաղաղություն: Ըստ խաղաղւթյան պայմանագրի կայսրության սահմանը անցնելու էր Միջագետքի արևմտյան մասով մինչև Խաբուր գետը: Օսրոյենե-Եդեսիայի թագավորությունը դարձավ Հռոմից կախյալ պետություն, իդկ հելլենականացված հինավուրց Խառան քաղաքը հայտարարավեց ազատ քաղաքկայսրության հովանացվորությոն ներքո: Միջագետքից հյուսիս գտնվող Մեծ Հայքը դարձավ Հռոմից կախյալ թագավորություն: 166թ. պայմանագիրը վերականգնեց այն դրությունը, որ գոյություն ուներ մինչև 161թ. ` Հայաստանը անվանապես հռչալկկվում էր անկախ, բայց այնուամենայնիվ, որ նրա թագավորները պետք էլինեն Հռոմի դրածոները: Սա այն առավելագույնն էր, ինչին կարող էր հասնել Հայաստանը տվյալ պատմական ժամանակշրջանում: Լուկիոս Վերոսը գահընկեց Բակուր թագավորի հետ վերադարձավ Հռոմ: Այստող Բակուրը վայելում էր Մարկոս Ավրելիոս կայսեր հովանավորությունը և իր ողբոր Միհրդատի հետ ընդունվել կայսերական նԱվրելյան ազգակցության մեջ: Ինքը և իր եղբայրը կրում էին Ավրեելիան պատվանունը: Պետք է նշենք մի շատ կարևոր հանգամանբք. Մարկոս Ավրելիոս կայսրը այդպես էլ Բակուրից չվերցրեց արքայական աստիճանը Բակուրը այն պահեց մինչև իր կյանքի ավարտը: Դեռևս 16-րդ դարի վերջում Հռոմում մի մարմարե զոհասեղանի վրա պահպանվում էր Բակուրի մի հունարեն արձանագրություն փորագրված 164թ. և նվիրված նրա մահացած եղբոր Ավրելիոս Միհրդատի հիշատակին, ուր Բակուրը անվանված է <<Ավրելիոս Պակորոս թագավոր Մեծ Հայքի>>: Հռոմ տարված գահընկեց Բակուրի անունը շարունակում էր արծածվել Հռոմի պետական շրջաններում, իբրև հայկական գահի հնարավոր թեկանածու Սոհեմոսի և Վաղարշի կողքին: Մարկոս Ավրելիոս և Լուկիոս Վերոս կայսրերը Հռոմում իրենց հաղթահանդեսը տոնեցին 166թ. օդոստոսի 23-ին: Նրանց հաղթանակը հավերժացնելու նպատակով Մարկոս Ավրելիոսի հրամանով Հռոմում կառուցվեց մի հոյակերտ կոթող, որի վրա քանդկված էին վերոհիշյալ իրադարձությունները: Այժմ էլ կարելի է Հռոմում տեսնել այդ կոթողը, որի վրա գրված էր.<<Ավրելիոս կայսրը հայերին, պարթևներին և գերմանացիներին մեծ պատերազմում հաթելուց հետո հաղթանակի այս կոթողը իբիև կատարված գործերի հիշատակ նվիրել է իր հորը` Անտոնիոս Պիոս կայասրին>>: Նոր իրադրության մասին աշխարհին տեղյակ պահելու համար կայսրության փողերանոցում 163-186թթ. թողարկում են ոսկյա, արծաթյա, բրոնզե դրամներ: 166թ. խաղաղության պայմանագիրը ունեցավ մեծ նշանակություն: Այն սահմանագիծը, որը որոշվեց Միջագետքում գոյություն ունեցավ գրեթե մինչև արաբների նվաճումները` 7-րդ դարի կեսերը: Մեծ Հայքի թագավորությոն սահմանները հարատևեցին մինչև բաժանումը` 387թ.:
Թեպետ հռոմեացիները ճնշել էին ապստամբությունը, սակայն միևնույն ժամանակ հարկադրված էին հետ կանգնել իրենց ծրագրից` Հյաստանը հռոմեական պրովինցիա դարձնելուց: Նորից վերականգնվեց նախկին դրությունը: Այսինքն հայակական թագավորությունը պահպանվեց և այն նորից հանձնվեց Սոհեմոսին: Լուկիոս Վերոսը, գալով Նոր քաղաք, ապստամբության փորձ անողներին խոսքով ու գործով հնազանդեցրեց, իսկ հետո հայտարարեց, որ Նոր քաղաքը կլինի գլխավոր քաղաքը: Նոր քաղաք Վաղարշապատը, սակայն պաշտոնապես հայտարարվում է Մեծ Հայքի թագավորության գլխավոր քաղաք` այսինքն մայրաքաղաք, որտեղ և տեղեկայվում է հռոմեական լեգեոնները: Այս ամենից հետո հետևեց կարգադրությունը Սոհեմոսին բերել Հռոմից և նորից բազմեցնել հայկական գահին: Կապադովկիայում տեղակայված հռոմեական 2 լեգեոններից մեկը զորահրամանատար Թուկիդիդեսին Վերոսը հանձնարարում է Սոհեմոսին անձամբ բերել Հայաստան: Հռոմեական գրող Կոռնելիոսը/2-րդ դար/ իբրև դեպքերի ժամանակակից նշում է.<Մարկոս Ավրելիոսը գերադասեց թագավորությունը Հայաստանում հանձնել Սոհեմոսին, և ոչ թե Վաղարշին և, իսկ Բակուրին զրկեց թագավորությունից>>: Տվյալ դեպքում հազիվ թե Վաղարշ անվան տակ պարթևական թագավոր Վաղարշ 3-րդին պետք է հասկանալ: Կարելի է ենթադրել, որ սա գահնկեց արված հայոց թագավոր Վաղարշն է: Հավանաբար այս Վաղարշը նույնպես տարվել է Հռոմ և համարվել հայկական գահի հնարավոր թեկնածու: Այնուամենայնիվ գերադասվել է Սոհեմոսը, որը և թագավորել է Հայաստանում 2-րդ անգամ/164-186թթ.: Հայաստանում պատերազմը ավարտելուց հետո 165թ. հռոմեական զորքերը մտնում են Մեդիա-Ատրպատական, որը այդ ժամանակ ըստ երևույթին ինքնուրույն պետություն էր: Այս երկիրտ ևս նվաճելուց հետո Մարկոս Ավրելիոս և Լոիկիոս Վերոս կայսրերը ընդունում են <<մեդական>> տիտղոսը: Պարթևները հայտնվել էին դժվար իրադրության մեջ: Առկա էր երկրտրանք. շարունակել ռազմական գորխողությունները ըստ իրենց անհայտ ելքով, որի հավանական արդյունքը պետք է լիներե պարտությունը իր բոլոր բացսական հետևանքներով, մյուս ելքը` ռազմական գործողությունների դադարեցումը և խաղաղության պայմանագիրը ստորագրելը: 2 ուղղություններն էլ պարթևական արքունիքում ունեին կողմանկիցներ: Վերջին հաշվով հաղթանակեց խաղաղության պայմանագրի ստորագրության կողմնակիցների խմբավորումը և 166թ. վորջեին հաստատվում է խաղաղություն: Ըստ խաղաղւթյան պայմանագրի կայսրության սահմանը անցնելու էր Միջագետքի արևմտյան մասով մինչև Խաբուր գետը: Օսրոյենե-Եդեսիայի թագավորությունը դարձավ Հռոմից կախյալ պետություն, իդկ հելլենականացված հինավուրց Խառան քաղաքը հայտարարավեց ազատ քաղաքկայսրության հովանացվորությոն ներքո: Միջագետքից հյուսիս գտնվող Մեծ Հայքը դարձավ Հռոմից կախյալ թագավորություն: 166թ. պայմանագիրը վերականգնեց այն դրությունը, որ գոյություն ուներ մինչև 161թ. ` Հայաստանը անվանապես հռչալկկվում էր անկախ, բայց այնուամենայնիվ, որ նրա թագավորները պետք էլինեն Հռոմի դրածոները: Սա այն առավելագույնն էր, ինչին կարող էր հասնել Հայաստանը տվյալ պատմական ժամանակշրջանում: Լուկիոս Վերոսը գահընկեց Բակուր թագավորի հետ վերադարձավ Հռոմ: Այստող Բակուրը վայելում էր Մարկոս Ավրելիոս կայսեր հովանավորությունը և իր ողբոր Միհրդատի հետ ընդունվել կայսերական նԱվրելյան ազգակցության մեջ: Ինքը և իր եղբայրը կրում էին Ավրեելիան պատվանունը: Պետք է նշենք մի շատ կարևոր հանգամանբք. Մարկոս Ավրելիոս կայսրը այդպես էլ Բակուրից չվերցրեց արքայական աստիճանը Բակուրը այն պահեց մինչև իր կյանքի ավարտը: Դեռևս 16-րդ դարի վերջում Հռոմում մի մարմարե զոհասեղանի վրա պահպանվում էր Բակուրի մի հունարեն արձանագրություն փորագրված 164թ. և նվիրված նրա մահացած եղբոր Ավրելիոս Միհրդատի հիշատակին, ուր Բակուրը անվանված է <<Ավրելիոս Պակորոս թագավոր Մեծ Հայքի>>: Հռոմ տարված գահընկեց Բակուրի անունը շարունակում էր արծածվել Հռոմի պետական շրջաններում, իբրև հայկական գահի հնարավոր թեկանածու Սոհեմոսի և Վաղարշի կողքին: Մարկոս Ավրելիոս և Լուկիոս Վերոս կայսրերը Հռոմում իրենց հաղթահանդեսը տոնեցին 166թ. օդոստոսի 23-ին: Նրանց հաղթանակը հավերժացնելու նպատակով Մարկոս Ավրելիոսի հրամանով Հռոմում կառուցվեց մի հոյակերտ կոթող, որի վրա քանդկված էին վերոհիշյալ իրադարձությունները: Այժմ էլ կարելի է Հռոմում տեսնել այդ կոթողը, որի վրա գրված էր.<<Ավրելիոս կայսրը հայերին, պարթևներին և գերմանացիներին մեծ պատերազմում հաթելուց հետո հաղթանակի այս կոթողը իբիև կատարված գործերի հիշատակ նվիրել է իր հորը` Անտոնիոս Պիոս կայասրին>>: Նոր իրադրության մասին աշխարհին տեղյակ պահելու համար կայսրության փողերանոցում 163-186թթ. թողարկում են ոսկյա, արծաթյա, բրոնզե դրամներ: 166թ. խաղաղության պայմանագիրը ունեցավ մեծ նշանակություն: Այն սահմանագիծը, որը որոշվեց Միջագետքում գոյություն ունեցավ գրեթե մինչև արաբների նվաճումները` 7-րդ դարի կեսերը: Մեծ Հայքի թագավորությոն սահմանները հարատևեցին մինչև բաժանումը` 387թ.:
Կիլիկիայի Հայկական Թագավորությունը 12-14-րդ դդ. Մաս 1
Կիլիկիայի Հայկական Թագավորությունը 12-14-րդ դդ.
11-րդ դարի առաջին քառորդում Վասպուրականի Սենեքերիմ թագավորի հետ Փոքր Ասիա տեղափոխված ավելի քան 70 հազար հայեր բնակություն հաստատեցին Կիլիկիայում:
1045 թ. Գագիկ Բ.-ը զրկվելով իր թագավորությունից բնակվեց Պիզու քաղաքում (Կիլիկիա): Այս հանգամանքը առիթ տվեց որ հայ ազնվական տարրեր տեղափոխվեն Կիլիկիա:
1065 թ. Կարսի թագավոր՝ Գագիկ Աբասյանը թողեց իր երկիրը, եվ զորականների ու ազնվականների հետ տեղափոխվեց Ծամնդավ:
1073 թ. Կիլիկիա անցավ Արցախի Օշին իշխանը: Տեղփոխվեցին Սասունից, Շիրակից եվ այլ վայրերից հայեր:
11-րդ դարի 70-ականներին սելջուկների արշավանքների հետեվանքով հայկական բնակչության զգալի մասը տեղափոխվեց Կիլիկիա (Մամեստիա,Ադանա,Տարսոն):
Կիլիկիայի հայերը առաջացրին հայկական իշխանություններ: Այդ իշխնություններից էր նախկին բյուզանդական հայազգի զորավար Փիլարտոսի իշխանությունը: Փիլարտոսը մասնակցել էր 1071 թ. Մանազկերտի ճակատամարտին, նրա իշխանությունը Կիլիկիայում ընդգրկում էր Մարաշի, Քեսուի, Եդեսիայի եվ Անարզաբայի շրջանները: Փիլարտոսի մահից հետո Քեսուում առաջացավ Գող Վասիլի իշխանությունը:
Գագիկ Բ.-ի թիկնապահ՝ նրա ազգականներից էր իշխան Ռուբենը, որը հաստատվել էր Բարձրբերդում: Ռուբենը 1080 թ. ապստամբեց Բյուզանդական կայսրության դեմ, ամրանալով Կոռոմոզոլ բերդում եվ սկսեց պայքարի: Նրան օգնեցին Կիլիկիայի մյուս հայ իշխանները, եվ Ռուբենը սկիզբ դրեց Ռուբինյան իշխանության:
Ռուբենը իր իշխանության մեծ մասը տարածեց Լեռնային Կիլիկիայի վրա: Նրան հաջորդեց որդին՝ Կոստանդին Ա.-ը (1095-1100):
1098 թ. հայկական զորքերը գրավեցին Վահկա բերդը, որը դարձավ իշխանության կենտրոն: Հայերի ռազմական հաջողություններին նպաստեցին Խաչակրաց արշավանքները:
Դաշտային Կիլիկիայում ամրապնդվելու համար 1104 թ.-ին հայոց բանակը բյուզանդացիներին դուրս քշեց Սիսից եվ Անրազաբայից: Ապա Թորոս Ա.-ը (1100-1129) եվ Գող Վասիլը ջախջախեցին Կիլիկիա մտած սելջուկներին: Թորոսի հաջորդ՝ Լեվոն Ա.-ի (1129-1137) ռազմական հաջողությունները անհանգստություն առաջացրին Բյուզանդիայում:
1137-ին բյուզանդական կայսրը անձամբ արշավեց Կիլիկիա, գրավեց Դաշտային Կիլիկիան ապա շարժվեց Լեռնային Կիլիկիա, եվ գրավելով ողջ Կիլիկիան գերեվարեց Լեվոնին ու նրա երկու որդիներին: Լեվոնն ու որդին՝ Ռուբենը մահանում են Կ.Պոլսում 1142 թ., իսկ մյուս որդին Թորոսը փախչելով Կիլիկիա համախմբում է հայկական ուժերը եվ Կիլիկիան մաքրում բյուզանդացիներից:
Թորոս Բ.-ին (1145-1169) հաջորդում է եղբայրը՝ Մլեհը (1169-1175), որը շարունակում է երկրի սահմանների ընդարձակումը, դաշնակցում հարեվան մահմետական իշխանությունների հետ՝ ծովեզերքը բյուզանդացիներից մաքրելու համար: Եվ այն պատճառով որ դաշնակցում է մահմետականների հետ՝ 1175 թ.-ին դավադրաբար սպաննվում է հայ հոգեվորականության կողմից:
Մլեհի օրոք վերաշինվեց Սիս քաղաքը եվ դարձավ իշխանության կենտրոն: Մլեհի հաջորդեց նրա եղբոր՝ Ստեփանեի որդի Ռուբենը (1175-1187), ապա Ռուբենի եղբայր Լեվոն Բ.-ը:
Լեվոնի իշխանության առաջին տարին իսկ 1187 թ. Իկոնիայի սուլթանի զորավար՝ Ռոստոմը հարձակվեց Կիլիկիա, սակայն Ռավիննում ջարդվեց նրա բանակը ու ինքն էլ սպաննվեց: 1188 թ. հայերը Իկոնիայի սելջուկների սուլթանությունից գրավեցին՝ Պռականա, Լուլոա, Պաղրաս եվ Դարպսակ բերդերը:
1189 թ. սկասծ Խաղակրական 3-րդ արշավանքին, Լեվոն Բ.-ը հատուկ բանակցությունների մեջ մտավ Գերմանիայի կայսր՝ Ֆրիդրիխ Շիկամորուսի հետ, հայտնելով պատրաստակամությունը օգնելու պարենով, իսկ Ֆրիդրիխն էլ Լեվոնին խոստացավ թագավորական թագ շնորհել նրան:
Լեվոնը 1191 թ. անձամբ գլխավորած զորքերով օգնեց Անգլիայի թագավոր՝ Ռիչարտ Արյուծասրտին՝ Բյուզանդիայից Կիպրոսը գրավելու համար, որտեղ հաստատվեց Ֆրանսիական Լուսինյանների իշխանությունը:
Լեվոնի հաջորդ քայլը Կիլիկիայի իշխանության Անտիոքի դքսության կախվածության վերացնելն էր: Անտիոքի դուքսը Լեվոնի վաղեմի հակառակորթն էր, նա նույնիսկ Լեվոնի դեմ գրգռել էր Եգիպտոսի սուլթան՝ Սալահեդդինին:
Երբ Անտիոքի դուքսը առաջարկեց տեսակցել Լեվոնի հետ Կիլիկիայի եվ Անտիոքի սահմանամերձ մի վայրում, Լեվոնը ինքը որոշեց տեսակցության վայրը, որովհետեվ նախօրոք տեղեկացել էր դքսի խաբեության մասին: Տեսակցության պահին հայերը հանկարծակի բերեցին Անտիոքի դուքսին ու նրան ձերբակալեցին բերելով Սիս: Դուքսը հարկադրված հաշտություն կնքեց, որի համաձայն հրաժարվեց իր ավագությունից Կիլիկիայի նկատմամբ, վերադարձրեց Ռուբեն Բ.-ի օրոք գրավված Կիլիկյախն հողերը, իսկ դուքսի որդի Ռայմոնդը ամուսնացավ Լեվոնի եղբոր աղջկա Ալիծի հետ, պայմանով որ Ռայմոնդի մահից հետո իշխեր Ալիծից ծնված որդին:
Գերմանիայի կայսր՝ Ֆրիդրիխ Շիկամորուսը (1152-1190) սակայն իր տված խոստումը չկարողացավ կատարել: Նա Կիլիկիայում գտնված ժամանակ մի գետում լողացած ատեն խեղդամահ եղավ: Հայերը թագի խոստումի հարցը բարձրացրեցին նրա հաջորդ Հայնրիխ Զ.-ին, որը իր քարտուղար Կոնրադի միջոցով թագավորական թագ ուղարկեց Լեվոնին, սակայն Կոնրադը պատերազմի պատճառով չկարողացավ հասնել Կիլիկիա:
Այն ժամանակ Բյուզանդիայի կայսր Ալեքսիոս Գ.-ը շտապեց ճանաչել Կիլիկիան որպես թագավորություն 1196 թ., իսկ երկու տարիներ հետո Հայնրիխի ուղարկած թագը հասավ Լեվոնին, որը 1198 թ. Հունվարի 6-ին Տարսոնի մեջ թագադրվեց որպես Հայոց Թագավոր:
Լեվոնը սկսեց ձեռնարկել անկախ իշխանությունների հնազանդեցումը, դրա համար 1202 թ. Լամբրոնի Հեթում իշխանին Տարսոն հրավիրեց խնամիական կապեր հաստատելու պատրվակով, սակայն բանտարկեց Հեթումին ու գրավեց Լամբրոնը:
1199 թ. մահանում է Անտիոքի դուքս Ռայմոնդը գահը թողնելով Ալիծի անչափահաս որդուն՝ Ռուբեն-Ռայմոնդին, սակայն նրա դեմ է ելնում հորեղբայրը՝ Տրիպոլսի կոմս Բոհեմունդը, որը գրավում է Անտիոքը: Պայքար սկսվում է Տրիպոլսի կոմսության եվ Կիլիկիայի թագավորության միջեվ եվ շարունակվում է մինչեվ 1216 թ., երբ Լեվոնի զորքերը մտան Անտիոք, դուրս քշեցին Բոհեմոնդին ու Ռուբեն-Ռայմոնդին հռչակեցին Անտիոքի դուքս: Սակայն Ռուբենը ապերախտ գտնվեց եվ զրկվեց Լեվոնի պաշտպանությունից: 1219 թ. Բոհեմունդը նորից գրավեց Անտիոքը:
1214 թ. Իկոնիայի սելջուկ սուլթան Քեյքավուզը հարձակվեց Կիլիկիայի վրա ու գրավեց Լուլուա բերդը, սակայն հայկական բանակը նրան դուրս քշեց: Քեյքավուզը նորից 1219 թ. հարձակվեց Կիլիկիայի վրա ու պաշարեց Կապանի բերդը, սակայն չհաջողվեց գրավել ու Կոստանդին Գունդստաբլին գերի առնելով վերադարձավ:
Լեվոն Բ. Մեծագործը մեռավ 1219 թ. Մայիսի 2-ին թողնելով բարգավաճ հզոր պետություն մը:
Նրա մահից հետո գահակալության հարցը բարդություններ առածացրեց: Իշխանությունը Կոստանդին Գունդստաբլի ձեռքն էր: Գահի հավակնորդ էր Լեվոնի ավագ դստեր Ռիթայի ամուսին՝ Երուսաղեմի թագավորի որդին: Ոտքի էր նաեվ Ռուբեն-Ռայմոնդը: Սակայն 1220 թ. Ռիթան ու նրա որդին մեռան, իսկ Կիլիկիա զորքերով մտած Ռուբեն-Ռայմոնդին ջախջախեցին Վահրամ մարաջախտի զորքերը:
Արքունիքը ստիպվեց արագացնել Զապելի (Լեվոնի մյուս դստեր) ամուսնության հարցը: 1221թ. Զապելը ամուսնացավ Անտիոքի դուքս՝ Բոհեմունդի որդու Ֆիլիպի հետ, որը օծվեց Կիլիկիայի թագավոր:
Սակայն Ֆիլիպը գահը նստելուց հետո սկսեց հայերին հեռացնել բարձր պաշտոններից տեղը տալով լատիններին: Դրա վրա 1223 թ. հայ իշխանները ձերբակալեցին ու բանտը նետեցին Ֆիլիպին:
1225 թ. Զապելը ամուսնացավ Կոստանդին Գունդստապլի որդի՝ Հեթումի հետ: Հեթումը 1226թ. Տարսոնում մեծ հանդիսությամբ օծվեց թագավոր:
11-րդ դարի առաջին քառորդում Վասպուրականի Սենեքերիմ թագավորի հետ Փոքր Ասիա տեղափոխված ավելի քան 70 հազար հայեր բնակություն հաստատեցին Կիլիկիայում:
1045 թ. Գագիկ Բ.-ը զրկվելով իր թագավորությունից բնակվեց Պիզու քաղաքում (Կիլիկիա): Այս հանգամանքը առիթ տվեց որ հայ ազնվական տարրեր տեղափոխվեն Կիլիկիա:
1065 թ. Կարսի թագավոր՝ Գագիկ Աբասյանը թողեց իր երկիրը, եվ զորականների ու ազնվականների հետ տեղափոխվեց Ծամնդավ:
1073 թ. Կիլիկիա անցավ Արցախի Օշին իշխանը: Տեղփոխվեցին Սասունից, Շիրակից եվ այլ վայրերից հայեր:
11-րդ դարի 70-ականներին սելջուկների արշավանքների հետեվանքով հայկական բնակչության զգալի մասը տեղափոխվեց Կիլիկիա (Մամեստիա,Ադանա,Տարսոն):
Կիլիկիայի հայերը առաջացրին հայկական իշխանություններ: Այդ իշխնություններից էր նախկին բյուզանդական հայազգի զորավար Փիլարտոսի իշխանությունը: Փիլարտոսը մասնակցել էր 1071 թ. Մանազկերտի ճակատամարտին, նրա իշխանությունը Կիլիկիայում ընդգրկում էր Մարաշի, Քեսուի, Եդեսիայի եվ Անարզաբայի շրջանները: Փիլարտոսի մահից հետո Քեսուում առաջացավ Գող Վասիլի իշխանությունը:
Գագիկ Բ.-ի թիկնապահ՝ նրա ազգականներից էր իշխան Ռուբենը, որը հաստատվել էր Բարձրբերդում: Ռուբենը 1080 թ. ապստամբեց Բյուզանդական կայսրության դեմ, ամրանալով Կոռոմոզոլ բերդում եվ սկսեց պայքարի: Նրան օգնեցին Կիլիկիայի մյուս հայ իշխանները, եվ Ռուբենը սկիզբ դրեց Ռուբինյան իշխանության:
Ռուբենը իր իշխանության մեծ մասը տարածեց Լեռնային Կիլիկիայի վրա: Նրան հաջորդեց որդին՝ Կոստանդին Ա.-ը (1095-1100):
1098 թ. հայկական զորքերը գրավեցին Վահկա բերդը, որը դարձավ իշխանության կենտրոն: Հայերի ռազմական հաջողություններին նպաստեցին Խաչակրաց արշավանքները:
Դաշտային Կիլիկիայում ամրապնդվելու համար 1104 թ.-ին հայոց բանակը բյուզանդացիներին դուրս քշեց Սիսից եվ Անրազաբայից: Ապա Թորոս Ա.-ը (1100-1129) եվ Գող Վասիլը ջախջախեցին Կիլիկիա մտած սելջուկներին: Թորոսի հաջորդ՝ Լեվոն Ա.-ի (1129-1137) ռազմական հաջողությունները անհանգստություն առաջացրին Բյուզանդիայում:
1137-ին բյուզանդական կայսրը անձամբ արշավեց Կիլիկիա, գրավեց Դաշտային Կիլիկիան ապա շարժվեց Լեռնային Կիլիկիա, եվ գրավելով ողջ Կիլիկիան գերեվարեց Լեվոնին ու նրա երկու որդիներին: Լեվոնն ու որդին՝ Ռուբենը մահանում են Կ.Պոլսում 1142 թ., իսկ մյուս որդին Թորոսը փախչելով Կիլիկիա համախմբում է հայկական ուժերը եվ Կիլիկիան մաքրում բյուզանդացիներից:
Թորոս Բ.-ին (1145-1169) հաջորդում է եղբայրը՝ Մլեհը (1169-1175), որը շարունակում է երկրի սահմանների ընդարձակումը, դաշնակցում հարեվան մահմետական իշխանությունների հետ՝ ծովեզերքը բյուզանդացիներից մաքրելու համար: Եվ այն պատճառով որ դաշնակցում է մահմետականների հետ՝ 1175 թ.-ին դավադրաբար սպաննվում է հայ հոգեվորականության կողմից:
Մլեհի օրոք վերաշինվեց Սիս քաղաքը եվ դարձավ իշխանության կենտրոն: Մլեհի հաջորդեց նրա եղբոր՝ Ստեփանեի որդի Ռուբենը (1175-1187), ապա Ռուբենի եղբայր Լեվոն Բ.-ը:
Լեվոնի իշխանության առաջին տարին իսկ 1187 թ. Իկոնիայի սուլթանի զորավար՝ Ռոստոմը հարձակվեց Կիլիկիա, սակայն Ռավիննում ջարդվեց նրա բանակը ու ինքն էլ սպաննվեց: 1188 թ. հայերը Իկոնիայի սելջուկների սուլթանությունից գրավեցին՝ Պռականա, Լուլոա, Պաղրաս եվ Դարպսակ բերդերը:
1189 թ. սկասծ Խաղակրական 3-րդ արշավանքին, Լեվոն Բ.-ը հատուկ բանակցությունների մեջ մտավ Գերմանիայի կայսր՝ Ֆրիդրիխ Շիկամորուսի հետ, հայտնելով պատրաստակամությունը օգնելու պարենով, իսկ Ֆրիդրիխն էլ Լեվոնին խոստացավ թագավորական թագ շնորհել նրան:
Լեվոնը 1191 թ. անձամբ գլխավորած զորքերով օգնեց Անգլիայի թագավոր՝ Ռիչարտ Արյուծասրտին՝ Բյուզանդիայից Կիպրոսը գրավելու համար, որտեղ հաստատվեց Ֆրանսիական Լուսինյանների իշխանությունը:
Լեվոնի հաջորդ քայլը Կիլիկիայի իշխանության Անտիոքի դքսության կախվածության վերացնելն էր: Անտիոքի դուքսը Լեվոնի վաղեմի հակառակորթն էր, նա նույնիսկ Լեվոնի դեմ գրգռել էր Եգիպտոսի սուլթան՝ Սալահեդդինին:
Երբ Անտիոքի դուքսը առաջարկեց տեսակցել Լեվոնի հետ Կիլիկիայի եվ Անտիոքի սահմանամերձ մի վայրում, Լեվոնը ինքը որոշեց տեսակցության վայրը, որովհետեվ նախօրոք տեղեկացել էր դքսի խաբեության մասին: Տեսակցության պահին հայերը հանկարծակի բերեցին Անտիոքի դուքսին ու նրան ձերբակալեցին բերելով Սիս: Դուքսը հարկադրված հաշտություն կնքեց, որի համաձայն հրաժարվեց իր ավագությունից Կիլիկիայի նկատմամբ, վերադարձրեց Ռուբեն Բ.-ի օրոք գրավված Կիլիկյախն հողերը, իսկ դուքսի որդի Ռայմոնդը ամուսնացավ Լեվոնի եղբոր աղջկա Ալիծի հետ, պայմանով որ Ռայմոնդի մահից հետո իշխեր Ալիծից ծնված որդին:
Գերմանիայի կայսր՝ Ֆրիդրիխ Շիկամորուսը (1152-1190) սակայն իր տված խոստումը չկարողացավ կատարել: Նա Կիլիկիայում գտնված ժամանակ մի գետում լողացած ատեն խեղդամահ եղավ: Հայերը թագի խոստումի հարցը բարձրացրեցին նրա հաջորդ Հայնրիխ Զ.-ին, որը իր քարտուղար Կոնրադի միջոցով թագավորական թագ ուղարկեց Լեվոնին, սակայն Կոնրադը պատերազմի պատճառով չկարողացավ հասնել Կիլիկիա:
Այն ժամանակ Բյուզանդիայի կայսր Ալեքսիոս Գ.-ը շտապեց ճանաչել Կիլիկիան որպես թագավորություն 1196 թ., իսկ երկու տարիներ հետո Հայնրիխի ուղարկած թագը հասավ Լեվոնին, որը 1198 թ. Հունվարի 6-ին Տարսոնի մեջ թագադրվեց որպես Հայոց Թագավոր:
Լեվոնը սկսեց ձեռնարկել անկախ իշխանությունների հնազանդեցումը, դրա համար 1202 թ. Լամբրոնի Հեթում իշխանին Տարսոն հրավիրեց խնամիական կապեր հաստատելու պատրվակով, սակայն բանտարկեց Հեթումին ու գրավեց Լամբրոնը:
1199 թ. մահանում է Անտիոքի դուքս Ռայմոնդը գահը թողնելով Ալիծի անչափահաս որդուն՝ Ռուբեն-Ռայմոնդին, սակայն նրա դեմ է ելնում հորեղբայրը՝ Տրիպոլսի կոմս Բոհեմունդը, որը գրավում է Անտիոքը: Պայքար սկսվում է Տրիպոլսի կոմսության եվ Կիլիկիայի թագավորության միջեվ եվ շարունակվում է մինչեվ 1216 թ., երբ Լեվոնի զորքերը մտան Անտիոք, դուրս քշեցին Բոհեմոնդին ու Ռուբեն-Ռայմոնդին հռչակեցին Անտիոքի դուքս: Սակայն Ռուբենը ապերախտ գտնվեց եվ զրկվեց Լեվոնի պաշտպանությունից: 1219 թ. Բոհեմունդը նորից գրավեց Անտիոքը:
1214 թ. Իկոնիայի սելջուկ սուլթան Քեյքավուզը հարձակվեց Կիլիկիայի վրա ու գրավեց Լուլուա բերդը, սակայն հայկական բանակը նրան դուրս քշեց: Քեյքավուզը նորից 1219 թ. հարձակվեց Կիլիկիայի վրա ու պաշարեց Կապանի բերդը, սակայն չհաջողվեց գրավել ու Կոստանդին Գունդստաբլին գերի առնելով վերադարձավ:
Լեվոն Բ. Մեծագործը մեռավ 1219 թ. Մայիսի 2-ին թողնելով բարգավաճ հզոր պետություն մը:
Նրա մահից հետո գահակալության հարցը բարդություններ առածացրեց: Իշխանությունը Կոստանդին Գունդստաբլի ձեռքն էր: Գահի հավակնորդ էր Լեվոնի ավագ դստեր Ռիթայի ամուսին՝ Երուսաղեմի թագավորի որդին: Ոտքի էր նաեվ Ռուբեն-Ռայմոնդը: Սակայն 1220 թ. Ռիթան ու նրա որդին մեռան, իսկ Կիլիկիա զորքերով մտած Ռուբեն-Ռայմոնդին ջախջախեցին Վահրամ մարաջախտի զորքերը:
Արքունիքը ստիպվեց արագացնել Զապելի (Լեվոնի մյուս դստեր) ամուսնության հարցը: 1221թ. Զապելը ամուսնացավ Անտիոքի դուքս՝ Բոհեմունդի որդու Ֆիլիպի հետ, որը օծվեց Կիլիկիայի թագավոր:
Սակայն Ֆիլիպը գահը նստելուց հետո սկսեց հայերին հեռացնել բարձր պաշտոններից տեղը տալով լատիններին: Դրա վրա 1223 թ. հայ իշխանները ձերբակալեցին ու բանտը նետեցին Ֆիլիպին:
1225 թ. Զապելը ամուսնացավ Կոստանդին Գունդստապլի որդի՝ Հեթումի հետ: Հեթումը 1226թ. Տարսոնում մեծ հանդիսությամբ օծվեց թագավոր:
Friday, September 18, 2009
Հայաստանը Մոնղոլական Տիրապետության Ժամանակաշրջանում
Չինգիզ խանը 1219 թ. նվաճեց Միջին Ասիան ու Պարսկաստանի հյուսիսը, իսկ 1220 թ. Ատրպատականի վրայով մտավ Աղվանք: Դրա վրա վրաց թագավոր՝ Գեորգի Լաշան Զաքարյան Իվանեի հետ հայ-վրացական միացյալ բանակով Կուրմանի մոտ ճակատամարտ տվեցին, սկայն մեծ պարտություն կրեցին մոնղոլներից:
Խորեզմի թուրքմեն խան՝ Ջալալեդդինը 1225 թ. ասպատակեց Հայաստանը, Վրաստանն ու Ատրպատականը: Նրա դեմ ելան Զաքարյան Իվանեի հայկական զորքերը, սակայն Գառնիի ճակատամարտում պարտվեցին: Ջալալեդդինը 1226 թ. գրավեց Թիֆլիսը: Նրա ասպատակությունները Հայաստանում տեվեցին 7 տարիներ: Այդ շրջանին նրա դեմ ելան նույնիսկ մահմեդական իշխանները՝ Խլաթի էմիրը, Իկոնիայի սելչուկ սուլթանն ու Եգիպտոսի Էյուբյան սուլթանը: Նրան ք Ջալալեդդինին Երզնկայի ճակատամարտում ծանր պարտության մատնեցին, իսկ 1231 թ. Ամիդի մոտ վերջնականապես ջախջախեցին, որտեղ եվ սպաննվեց Ջալալեդդինը:
Ջալալեդդինին հետապնդող մոնղոլական զորքերը 1231 թ. կողոպտեցին Վասպուրականը, Ամիդ եվ Արզն քաղաքները, եվ Վարագա վանքը՝ սրի քաշելով բնակչությանը: Ավերվեց նաեվ Գանձակը: Սակայն Հայաստանում չհաստատվելով վերադարձան Իրան:
1236 թ. 3Օ հազարանոց մոնղոլական բանակը Չարմաղանի գլխավորությամբ արշավեց Հայաստան: Գրավվեց ամբողջ Սյունիքը: Ապա անցնելով Արարատյան դաշտ ու Շիրակ՝ մոնղոլական բանակը մոտենում է Անի քաղաք: Չարմաղանը Անի պատվիրակություն է ուղարկում քաղաքը հանձնելու համար, սակայն Անի քաղաքի ավագանին մերժելով քաղաքը հանձնել, հարձակվում ու կոտորում են մոնղոլների պատվիրակներին: Մոնղոլները պաշարում են ու գրավում են Անին, կողոպտելով ու կոտորելով բնակչությանը:
Դրանից հետո գրավվում է Կարսը, եվ Անիի ու Կարսի գրավումով մոնղոլները նվաճում են Հայաստանի հյուսիսային շրջաններին:
Չարմաղանի հաջորդ Բաչու խանը 1242 թ. արշավում է Կարինի ու հարավային Հայաստանի վրա: Նախ գրավվում է Կարինը, ապա 1243 թ. Չմանկատուկ գյուղաքաղաքի մոտ ջարդելով Իկոնիայի սուլթանության բանակին գրավում են Կեսարիան ու Երզնկան: 1245 թ. արշավում են Վասպուրական ու Տուրուբերան, գրավում են Խլաթն ու Բաղեշը: Այսպիսով գրավվում է Հայաստանի հարավային նահանգները:
1236-1245 թթ. ամբողջ Հայաստանը դառնում է մոնղոլական լծի տակ:
Մոնղոլները նվաճված ժողովուրդների հանդեպ կիրառում էին մասսայական կոտորածի եվ քաղաքների ու գյուղերի ամայացման քաղաքականություն: Այս քաղաքականությունը հայ բնակչության նոր մասսայական արտագաղթի պատճառ դարձավ: Այս ընթացքում Հայաստան ներխուժած թաթար ու միջինասիական-թուրանական քոչվոր ցեղերը տիրեցին տեղական բնակչության (հայերի) պատկանող հողերին: Իշխանությունները հարկերն էլ սաստակցրեցին 1246-1247 թթ. ուղարկելով Արղուն ու Բուղա հարկահավաքները:
Հայ եվ վրացի իշխանները ձեռնամուխ եղան ապստամբություն կազմակերպելու: 1249 թ. հայ-վրացական ուժերը կենտրոնացան Թիֆլիսում ու Լոռիում: Սակայն մոնղոլներին ապստամբությունը հայտնի դառնալով՝ ձերբակալվում են կազմակերպիչները որոնց թվում էր նաեվ վրաց թագավոր՝ Դավիթը:
Մոնղոլական մեծ տերությունը բաժանված էր 4 ուլուսների (նահանգների), այդ ուլուսների մեկի կազմին մեջ մտնում էր Հայաստանը: 1254 թ. Հայաստանում անցկացվեց նոր աշխարհագիր, որը սահմանեց հարկատվության եվ զինապարտության նոր կարգ:
Մոնղոլական հարկերից էին: Մալը, Թաղարը,Փախչուրը, Խալան, Տամաղան եվ Յամը (Երթեվեկության հարկ):
Հայ եվ վրացի ազնվականության համար ամենածանր պարտականություններից էր զինապարտությունը: Մոնղոլների մեծ չափի հարկապահանջությունը նրանց դեմ հանեց հայ եվ վրացի բնակչության բոլոր խավերին, եվ 1259-1261 թթ. բռնկվեց նոր ապստամբություն: Ապստամբության ղեկավարներն էին՝ Վրաց թագավորը, Խաչենի իշխան Հասան-Ջալալը, Զաքարյան Զաքարե որդի՝ Շահնշահի եվ Զաքարյան Իվանեի դուստր՝ Խոշաքը:
Ապստամբները ջարդեցին Արղունի զորքերին, սակայն լուրջ հաղթություն չունեցան: Արղունը ձերբակալեց վրաց թագուհուն, հայ իշխաններ՝ Հասան-Ջալալին ու Զաքարյան Զաքարեին (վերջին երկուքին մահապատժի ենթարկելով): Ապստամբությունը ճնշվեց 1261 թ.:
Հուլավուի օրոք մոնղոլական երկու ուլուսների միջեվ՝ (Ոսկե Հորդայի) եվ (Էլղանության) սկսվել էր հակամարտություն: Դրա հետեվանքով Անդրկովկասն ու Հայաստանը վերածվել էին պատերազմական թատերաբեմի: Էյլղանության խաներ՝ Աբաղան (1265-1282), Արղունը (1282-1291) եվ Ղազան-խանը (1295-1304) պատերազմում էին Ոսկե Հորդայի եվ Եգիպտոսի մեմլուքների դեմ:
Այս բոլորը կործանարար հետեվանքներ են ունենում Հայաստանի ու Վրաստանի համար: Դվինը քայքայվեց ու ավերեվեց, եվ 14-րդ դարասկզբից դադարեց որպես քաղաք գոյություն ունենալուց: Նույնպես Անին 13-րդ դարի վերջերից սկսեց անկում ապրել, իսկ 15-րդ դարասկզբից դադարեց քաղաք լինելուց: 1314 թ. Կարինում գրված մի ձեռագրում պատմվում է թե երկիրը տառապանքի մեջ է, հայ ժողովուրդը ի սպառ նվազում է:
13-14-րդ դարերին տեղի ունեցած բնակչության մասսայական արտագաղթը մեծ աղետ էր հայ ժողովրդի համար: Նրանք գաղթում էին Ղրիմ, Աստրախան, Ուկրաինա եվ Լեհաստան:
14-րդ դարի առաջին քառորդում Էլղանությունը շատ տկարացել էր, Հայաստանում հաստատվել էին թուրքմենական ցեղեր:Հայաստանի հյուսիսային նահանգներում իշխում էին Չոբանյանները (Թավրեժ կենտրոնով), իսկ հարավային նահանգներում Ջելայիրները (Բաղդադ կենտրոնով): Հայկական իշխանությունները շարունակում էին մնալ՝ Զաքարյանները Շիրակում, Վաչուտյանները արագածոտնում, Օրբելյանները Սյունիքում իսկ Պռոշյանները Վայոց Ձորում ու Կոտայքում:
Դեռեվս մոնղոլական առաջին արշավանքների ժամանակ նեխուժեցին Միջին Ասիայի թուրքմենական ցեղերը, որոնց թվում էին Կարա-Կոյունլու եվ Ակկ-Կոյունլու ցեղախմբերը:
14-րդ դարի վերջերին Կարա-Կոյունլուները հաստատվեցին Վանա լճի շրջակայքում, իսկ Ակկ-Կոյունլուները Մոկսի, Աղձնիքի եվ Ծոփքի գավառներում:
Լենգթեմուրի զորքերը Թավրեժը գրավելուց հետո 1386 թ. արշավեցին Հայաստանի վրա, մտնելով Նախիջեվան ու ասպատակելով Սյունիքը, ապա գրավեցին Ոորտան բերդը ու շարժվեցին Արարատյան դաշտ (Կարինի շրջան): Նրանք հարձակվեցին Կարա-Կոյունլուների վրա, բայց Ճապաղջուրում պարտվեցին ու նահանջած ատեն 1387 թ. պաշարեցին Վանը: 25 օր պաշտպանվելուց հետո քաղաքի բնակչությունը տեղի է տվում: Լենգթեմուրը հրամայում է կանանց ու երեխաներին գերի տանել, մնացած բոլորին քաղաքի բերդի պարսպներից վայր նետել:
Դրանից հետո Լենգթեմուրի զորքերը երկու հեռացան Հայաստանից, բայց նորից երկու անգամ էլ (1394-1396) եվ (1400-1402) թթ. հարձակվեցին կողոպտելով ու կոտորելով ժողովրդին:
Երեվանը 15 –րդ դարի 3Օ-ական թվականներից դառնում է Արարատյան դաշտի եվ ամբողջ Արեվելյան Հայաստանի վարչական կենտրոն:
Խորեզմի թուրքմեն խան՝ Ջալալեդդինը 1225 թ. ասպատակեց Հայաստանը, Վրաստանն ու Ատրպատականը: Նրա դեմ ելան Զաքարյան Իվանեի հայկական զորքերը, սակայն Գառնիի ճակատամարտում պարտվեցին: Ջալալեդդինը 1226 թ. գրավեց Թիֆլիսը: Նրա ասպատակությունները Հայաստանում տեվեցին 7 տարիներ: Այդ շրջանին նրա դեմ ելան նույնիսկ մահմեդական իշխանները՝ Խլաթի էմիրը, Իկոնիայի սելչուկ սուլթանն ու Եգիպտոսի Էյուբյան սուլթանը: Նրան ք Ջալալեդդինին Երզնկայի ճակատամարտում ծանր պարտության մատնեցին, իսկ 1231 թ. Ամիդի մոտ վերջնականապես ջախջախեցին, որտեղ եվ սպաննվեց Ջալալեդդինը:
Ջալալեդդինին հետապնդող մոնղոլական զորքերը 1231 թ. կողոպտեցին Վասպուրականը, Ամիդ եվ Արզն քաղաքները, եվ Վարագա վանքը՝ սրի քաշելով բնակչությանը: Ավերվեց նաեվ Գանձակը: Սակայն Հայաստանում չհաստատվելով վերադարձան Իրան:
1236 թ. 3Օ հազարանոց մոնղոլական բանակը Չարմաղանի գլխավորությամբ արշավեց Հայաստան: Գրավվեց ամբողջ Սյունիքը: Ապա անցնելով Արարատյան դաշտ ու Շիրակ՝ մոնղոլական բանակը մոտենում է Անի քաղաք: Չարմաղանը Անի պատվիրակություն է ուղարկում քաղաքը հանձնելու համար, սակայն Անի քաղաքի ավագանին մերժելով քաղաքը հանձնել, հարձակվում ու կոտորում են մոնղոլների պատվիրակներին: Մոնղոլները պաշարում են ու գրավում են Անին, կողոպտելով ու կոտորելով բնակչությանը:
Դրանից հետո գրավվում է Կարսը, եվ Անիի ու Կարսի գրավումով մոնղոլները նվաճում են Հայաստանի հյուսիսային շրջաններին:
Չարմաղանի հաջորդ Բաչու խանը 1242 թ. արշավում է Կարինի ու հարավային Հայաստանի վրա: Նախ գրավվում է Կարինը, ապա 1243 թ. Չմանկատուկ գյուղաքաղաքի մոտ ջարդելով Իկոնիայի սուլթանության բանակին գրավում են Կեսարիան ու Երզնկան: 1245 թ. արշավում են Վասպուրական ու Տուրուբերան, գրավում են Խլաթն ու Բաղեշը: Այսպիսով գրավվում է Հայաստանի հարավային նահանգները:
1236-1245 թթ. ամբողջ Հայաստանը դառնում է մոնղոլական լծի տակ:
Մոնղոլները նվաճված ժողովուրդների հանդեպ կիրառում էին մասսայական կոտորածի եվ քաղաքների ու գյուղերի ամայացման քաղաքականություն: Այս քաղաքականությունը հայ բնակչության նոր մասսայական արտագաղթի պատճառ դարձավ: Այս ընթացքում Հայաստան ներխուժած թաթար ու միջինասիական-թուրանական քոչվոր ցեղերը տիրեցին տեղական բնակչության (հայերի) պատկանող հողերին: Իշխանությունները հարկերն էլ սաստակցրեցին 1246-1247 թթ. ուղարկելով Արղուն ու Բուղա հարկահավաքները:
Հայ եվ վրացի իշխանները ձեռնամուխ եղան ապստամբություն կազմակերպելու: 1249 թ. հայ-վրացական ուժերը կենտրոնացան Թիֆլիսում ու Լոռիում: Սակայն մոնղոլներին ապստամբությունը հայտնի դառնալով՝ ձերբակալվում են կազմակերպիչները որոնց թվում էր նաեվ վրաց թագավոր՝ Դավիթը:
Մոնղոլական մեծ տերությունը բաժանված էր 4 ուլուսների (նահանգների), այդ ուլուսների մեկի կազմին մեջ մտնում էր Հայաստանը: 1254 թ. Հայաստանում անցկացվեց նոր աշխարհագիր, որը սահմանեց հարկատվության եվ զինապարտության նոր կարգ:
Մոնղոլական հարկերից էին: Մալը, Թաղարը,Փախչուրը, Խալան, Տամաղան եվ Յամը (Երթեվեկության հարկ):
Հայ եվ վրացի ազնվականության համար ամենածանր պարտականություններից էր զինապարտությունը: Մոնղոլների մեծ չափի հարկապահանջությունը նրանց դեմ հանեց հայ եվ վրացի բնակչության բոլոր խավերին, եվ 1259-1261 թթ. բռնկվեց նոր ապստամբություն: Ապստամբության ղեկավարներն էին՝ Վրաց թագավորը, Խաչենի իշխան Հասան-Ջալալը, Զաքարյան Զաքարե որդի՝ Շահնշահի եվ Զաքարյան Իվանեի դուստր՝ Խոշաքը:
Ապստամբները ջարդեցին Արղունի զորքերին, սակայն լուրջ հաղթություն չունեցան: Արղունը ձերբակալեց վրաց թագուհուն, հայ իշխաններ՝ Հասան-Ջալալին ու Զաքարյան Զաքարեին (վերջին երկուքին մահապատժի ենթարկելով): Ապստամբությունը ճնշվեց 1261 թ.:
Հուլավուի օրոք մոնղոլական երկու ուլուսների միջեվ՝ (Ոսկե Հորդայի) եվ (Էլղանության) սկսվել էր հակամարտություն: Դրա հետեվանքով Անդրկովկասն ու Հայաստանը վերածվել էին պատերազմական թատերաբեմի: Էյլղանության խաներ՝ Աբաղան (1265-1282), Արղունը (1282-1291) եվ Ղազան-խանը (1295-1304) պատերազմում էին Ոսկե Հորդայի եվ Եգիպտոսի մեմլուքների դեմ:
Այս բոլորը կործանարար հետեվանքներ են ունենում Հայաստանի ու Վրաստանի համար: Դվինը քայքայվեց ու ավերեվեց, եվ 14-րդ դարասկզբից դադարեց որպես քաղաք գոյություն ունենալուց: Նույնպես Անին 13-րդ դարի վերջերից սկսեց անկում ապրել, իսկ 15-րդ դարասկզբից դադարեց քաղաք լինելուց: 1314 թ. Կարինում գրված մի ձեռագրում պատմվում է թե երկիրը տառապանքի մեջ է, հայ ժողովուրդը ի սպառ նվազում է:
13-14-րդ դարերին տեղի ունեցած բնակչության մասսայական արտագաղթը մեծ աղետ էր հայ ժողովրդի համար: Նրանք գաղթում էին Ղրիմ, Աստրախան, Ուկրաինա եվ Լեհաստան:
14-րդ դարի առաջին քառորդում Էլղանությունը շատ տկարացել էր, Հայաստանում հաստատվել էին թուրքմենական ցեղեր:Հայաստանի հյուսիսային նահանգներում իշխում էին Չոբանյանները (Թավրեժ կենտրոնով), իսկ հարավային նահանգներում Ջելայիրները (Բաղդադ կենտրոնով): Հայկական իշխանությունները շարունակում էին մնալ՝ Զաքարյանները Շիրակում, Վաչուտյանները արագածոտնում, Օրբելյանները Սյունիքում իսկ Պռոշյանները Վայոց Ձորում ու Կոտայքում:
Դեռեվս մոնղոլական առաջին արշավանքների ժամանակ նեխուժեցին Միջին Ասիայի թուրքմենական ցեղերը, որոնց թվում էին Կարա-Կոյունլու եվ Ակկ-Կոյունլու ցեղախմբերը:
14-րդ դարի վերջերին Կարա-Կոյունլուները հաստատվեցին Վանա լճի շրջակայքում, իսկ Ակկ-Կոյունլուները Մոկսի, Աղձնիքի եվ Ծոփքի գավառներում:
Լենգթեմուրի զորքերը Թավրեժը գրավելուց հետո 1386 թ. արշավեցին Հայաստանի վրա, մտնելով Նախիջեվան ու ասպատակելով Սյունիքը, ապա գրավեցին Ոորտան բերդը ու շարժվեցին Արարատյան դաշտ (Կարինի շրջան): Նրանք հարձակվեցին Կարա-Կոյունլուների վրա, բայց Ճապաղջուրում պարտվեցին ու նահանջած ատեն 1387 թ. պաշարեցին Վանը: 25 օր պաշտպանվելուց հետո քաղաքի բնակչությունը տեղի է տվում: Լենգթեմուրը հրամայում է կանանց ու երեխաներին գերի տանել, մնացած բոլորին քաղաքի բերդի պարսպներից վայր նետել:
Դրանից հետո Լենգթեմուրի զորքերը երկու հեռացան Հայաստանից, բայց նորից երկու անգամ էլ (1394-1396) եվ (1400-1402) թթ. հարձակվեցին կողոպտելով ու կոտորելով ժողովրդին:
Երեվանը 15 –րդ դարի 3Օ-ական թվականներից դառնում է Արարատյան դաշտի եվ ամբողջ Արեվելյան Հայաստանի վարչական կենտրոն:
Tuesday, September 15, 2009
Հայաստանը Սելջուկ-թուրքերի Տիրապետության Ժամանակաշրջանում
1048 թ. սելջուկ-թուրքերը (Գդուլմուշ) եվ (Իբրահիմ Յանալ) զորապետների գլխավորությամբ արշավեցին Հայաստան, մտնելով Խոյ եվ Սալմաստ գավառներից, անցնելով Բերկրի ու Վանա լճից դեպի Մանազկերտ: Սելջուկները ավերեցին բազմաթիվ ավաններ ու գյուղեր, շատ մարդկանց սրով սպաննեցին ու բազմաքանակ գերիներով վերադարձան Իրան:
1049 թ. սեպտեմբերին նույն զորապետերը նույն ճանապարհով նորից արշավեցին Հայաստանի վրա, եվ Սմբատաբերդ լեռան մոտ կոտորեցին տասնյակ հազարավոր մարդկանց, եվ կործանելով Արծն քաղաքը:
Բյուզանդական կայսրությունը թորձեց կասեցնել սելջուկների առաջխաղացումը: 1049 թ. Անիի կառավարիչ Կամենասը, Վասպուրականի կառավարիչ Ահարոն Բուլղարը եվ Հյուսիսային Միջագետքի կառավարիչ Գրիգոր Մագիստրոսը: Վրաց իշխան Լիպարիտի հետ Բասենում ճակատամարտ տվեցին սելջուկներին: Սակայն Ահարոնի ջոկատները դուրս գալով Բյուզանդական զորքերը պարտվեցին:
1054 թ. սելջուկները 3-րդ արշավանքը կատարեցին Հայաստանի վրա Տուղրիլ բեկի գլխավորությամբ: Տուղրիլը ձգտում էր գրավել Կարինը, սակայն դիմադրության հանդիպելով ետ քաշվեց: Ապա փորձեց հարձակվել Կարսի վրա, այնտեղ էլ դիմադրության հանդիպեց Կարսի թագավոր՝ Գագիկ Աբասյանի զորքերից: Աչքի ընկավ Գագիկի հրամանատարներից քաջարի Թաթուլը:
Տուղրիլի զորքերը պաշարում են Մանազկերտը՝ օգտագործելով բաբաններ, սակայն ամբողջ մի ամիս պաշարելուց հետո ամոթահար հեռանում են Մանազկերտից:
Սելջուկների գործած ավերածությունները Հայաստանում առաջ բերեցին բնակչության մասսայական արտագաղթ եվ թուլացրին Հայաստանը:
Սելջուկները 1Օ տարի դադարեցրին արշավանքները, երբ վերսկսվեց Տուղրիլի հաջորդ ալփ-Արսլանի (1063-1072) թթ. օրով: Նա 1064 թթ. մեծ բանակով արշավեց Հայաստանի վրա, գալով Վրաստանից: Նախ գրավելով Լոռին, ապա իջնելով Շիրակ՝ նրա զորքերը պաշարեցին Անի քաղաքը: Բյուզանդական զորքերի քաշվելու պատճառով սելջուկները մտան Անի, որը Ալփ-Արսլանը հանձնեց քրդական ցեղախմբի պատականող Շեդադյան էմիր Փադլունին:
Նույն թվին Ալփ-Արսլանը գրավեց Արարատյան դաշտն ու Սյունիքը: Սյունիքի թագավոր՝ Գրիգոր Ա.-ը հնազանդությունը հայտնեց ալթ-Արսլանին եվ այսպիսով պահպանեց իր թագավորությունը:
1064 թ. սելջուկներին հաջողվում է նվաճել Լոռին,Սյունիքը, Արարատյան դաշտն ու հարեվան Աղվանքն ու Վրաստանի արեվելյան շրջանները: Հետագային այնտեղ ներխուժեցին ու բնակվեցին սելջուկյան ցեղերը:
1070 թ. սելջուկները սկսեցին արշավել Հայաստանի հարավային եվ արեվմտյան մասերը, գրավելով Բագրեվանդն ու Մանազկերտը: 1071 թ. Մանազկերտում տեղի ունեցավ հզոր ճակատամարտ մը սելջուկների եվ Բյուզանդացիների միջեվ: Կռվի դաշտում բյուզանդական մի քանի զորավարներ լքելով պատերազմը՝ նպաստեցին թուրքերի հաղթանակին: Պատերազմում զոհվեց Բյուզանդիայի կայսր Ռոմանոս Դ. (1067-1071):
Ալփ-Արսլանի հաջորդ՝ Մելիքշահը (1072-1092) իր իշխանությունը ճանաչեց ամբողջ Մերձավոր Արեվելքի եվ Հայաստանի վրա: Սելջուկները նվաճված բնակչության վրա մեծամեծ հարկեր էին պարտադրում, որոնք ավելի ծանր էին գյուղացիների համար: Մելիքշահից հետո սելջուկյան պետությունում սկսեցին խռովություններ, որը պատճառ դարձավ պետության բազմաթիվ իշխանությունների բաժանման:
Սելջուկյան տիրապետության ժամանակաշրջանում Լոռիի թագավորությունը տակավին անկախ էր՝ ընդգրկելով Գուգարքի արեվելքը (Տաշիր-Ձորագետը), Ուտիքի արեվմուտքը: Այնտեղ իշխում էին Կյուրիկեի որդիներ՝ Դավիթն ու Աբասը: Իսկ Կապանի կամ Սյունիքի թագավորությունը ընդգրկում էր Զանգեզուրը, եվ թագավորում էր Սենեքերիմը, ապա նրա որդին՝ Գրիգոր Բ.:
Հայկական իշխանություններ էին նաեվ.- Արցախում Խաչենի Հասան-Ջալալյանների իշխանությունը, Աղթամարում արծրունիների իշխանությունը, Սասունում իշխում մէր Թոռնիկն ու նրա որդիները Չորտվանելն ու Վասակը, եվ Մոկքի իշխանությունը:
Հայաստանում առաջացել էին նաեվ թուրքական եվ օտարազգի իշխանություններ: Նրանցից առաջիններէն էր՝ Դվինում ու Անիում Շեդադյանների իշխանությունը քուրդ ցեղապետ Փադլունի գլխավորությամբ:
Շահարմենների էմիրությունը 12-րդ դարի սկզբին հիմնեց Սուքման Էլ-Քութբին՝ Մանազկերտ,խլաթ, Տարոն ու Վասպուրական շրջաններում:
Կարինում իշխում էին Սալդուխյանները, իսկ Հայաստանի հարավում՝ Աղձնիքում ու Մոկքում իշխում էին Օրդուխյանները, Մերդին կենտրոնով:
12-րդ պդարասկզբին կազմավորված այս չուրքական էմիրությունների բնակչության մեծ մասը հայեր էին:
1049 թ. սեպտեմբերին նույն զորապետերը նույն ճանապարհով նորից արշավեցին Հայաստանի վրա, եվ Սմբատաբերդ լեռան մոտ կոտորեցին տասնյակ հազարավոր մարդկանց, եվ կործանելով Արծն քաղաքը:
Բյուզանդական կայսրությունը թորձեց կասեցնել սելջուկների առաջխաղացումը: 1049 թ. Անիի կառավարիչ Կամենասը, Վասպուրականի կառավարիչ Ահարոն Բուլղարը եվ Հյուսիսային Միջագետքի կառավարիչ Գրիգոր Մագիստրոսը: Վրաց իշխան Լիպարիտի հետ Բասենում ճակատամարտ տվեցին սելջուկներին: Սակայն Ահարոնի ջոկատները դուրս գալով Բյուզանդական զորքերը պարտվեցին:
1054 թ. սելջուկները 3-րդ արշավանքը կատարեցին Հայաստանի վրա Տուղրիլ բեկի գլխավորությամբ: Տուղրիլը ձգտում էր գրավել Կարինը, սակայն դիմադրության հանդիպելով ետ քաշվեց: Ապա փորձեց հարձակվել Կարսի վրա, այնտեղ էլ դիմադրության հանդիպեց Կարսի թագավոր՝ Գագիկ Աբասյանի զորքերից: Աչքի ընկավ Գագիկի հրամանատարներից քաջարի Թաթուլը:
Տուղրիլի զորքերը պաշարում են Մանազկերտը՝ օգտագործելով բաբաններ, սակայն ամբողջ մի ամիս պաշարելուց հետո ամոթահար հեռանում են Մանազկերտից:
Սելջուկների գործած ավերածությունները Հայաստանում առաջ բերեցին բնակչության մասսայական արտագաղթ եվ թուլացրին Հայաստանը:
Սելջուկները 1Օ տարի դադարեցրին արշավանքները, երբ վերսկսվեց Տուղրիլի հաջորդ ալփ-Արսլանի (1063-1072) թթ. օրով: Նա 1064 թթ. մեծ բանակով արշավեց Հայաստանի վրա, գալով Վրաստանից: Նախ գրավելով Լոռին, ապա իջնելով Շիրակ՝ նրա զորքերը պաշարեցին Անի քաղաքը: Բյուզանդական զորքերի քաշվելու պատճառով սելջուկները մտան Անի, որը Ալփ-Արսլանը հանձնեց քրդական ցեղախմբի պատականող Շեդադյան էմիր Փադլունին:
Նույն թվին Ալփ-Արսլանը գրավեց Արարատյան դաշտն ու Սյունիքը: Սյունիքի թագավոր՝ Գրիգոր Ա.-ը հնազանդությունը հայտնեց ալթ-Արսլանին եվ այսպիսով պահպանեց իր թագավորությունը:
1064 թ. սելջուկներին հաջողվում է նվաճել Լոռին,Սյունիքը, Արարատյան դաշտն ու հարեվան Աղվանքն ու Վրաստանի արեվելյան շրջանները: Հետագային այնտեղ ներխուժեցին ու բնակվեցին սելջուկյան ցեղերը:
1070 թ. սելջուկները սկսեցին արշավել Հայաստանի հարավային եվ արեվմտյան մասերը, գրավելով Բագրեվանդն ու Մանազկերտը: 1071 թ. Մանազկերտում տեղի ունեցավ հզոր ճակատամարտ մը սելջուկների եվ Բյուզանդացիների միջեվ: Կռվի դաշտում բյուզանդական մի քանի զորավարներ լքելով պատերազմը՝ նպաստեցին թուրքերի հաղթանակին: Պատերազմում զոհվեց Բյուզանդիայի կայսր Ռոմանոս Դ. (1067-1071):
Ալփ-Արսլանի հաջորդ՝ Մելիքշահը (1072-1092) իր իշխանությունը ճանաչեց ամբողջ Մերձավոր Արեվելքի եվ Հայաստանի վրա: Սելջուկները նվաճված բնակչության վրա մեծամեծ հարկեր էին պարտադրում, որոնք ավելի ծանր էին գյուղացիների համար: Մելիքշահից հետո սելջուկյան պետությունում սկսեցին խռովություններ, որը պատճառ դարձավ պետության բազմաթիվ իշխանությունների բաժանման:
Սելջուկյան տիրապետության ժամանակաշրջանում Լոռիի թագավորությունը տակավին անկախ էր՝ ընդգրկելով Գուգարքի արեվելքը (Տաշիր-Ձորագետը), Ուտիքի արեվմուտքը: Այնտեղ իշխում էին Կյուրիկեի որդիներ՝ Դավիթն ու Աբասը: Իսկ Կապանի կամ Սյունիքի թագավորությունը ընդգրկում էր Զանգեզուրը, եվ թագավորում էր Սենեքերիմը, ապա նրա որդին՝ Գրիգոր Բ.:
Հայկական իշխանություններ էին նաեվ.- Արցախում Խաչենի Հասան-Ջալալյանների իշխանությունը, Աղթամարում արծրունիների իշխանությունը, Սասունում իշխում մէր Թոռնիկն ու նրա որդիները Չորտվանելն ու Վասակը, եվ Մոկքի իշխանությունը:
Հայաստանում առաջացել էին նաեվ թուրքական եվ օտարազգի իշխանություններ: Նրանցից առաջիններէն էր՝ Դվինում ու Անիում Շեդադյանների իշխանությունը քուրդ ցեղապետ Փադլունի գլխավորությամբ:
Շահարմենների էմիրությունը 12-րդ դարի սկզբին հիմնեց Սուքման Էլ-Քութբին՝ Մանազկերտ,խլաթ, Տարոն ու Վասպուրական շրջաններում:
Կարինում իշխում էին Սալդուխյանները, իսկ Հայաստանի հարավում՝ Աղձնիքում ու Մոկքում իշխում էին Օրդուխյանները, Մերդին կենտրոնով:
12-րդ պդարասկզբին կազմավորված այս չուրքական էմիրությունների բնակչության մեծ մասը հայեր էին:
Sunday, September 13, 2009
Հայաստանը Բագրատունիների Թագավորության շրջանում 885-1045
855 թ. արաբ խալիֆը Սմբատ Բագրատունու որդի՝ Աշոտին նշանակում է Հայաստանի կառավարիչ: Դրանով դուրս բերվեց արաբական զորքերից մաս մը եվ սահմանափակվեց Դվինում նստած արաբ ոստիկանի գործունեությունը: 9-րդ դարի 60-ականներին Աշոտը ստացավ (Իշխանաց-իշխան) տիտղոսը:
Աշոտը հմտորեն օգտագործեց արաբա-բյուզանդական հակամարտությունները Հայաստանին զերծ պահելու համար օտար ուժերի ներխուժումից:
9-րդ դարում ասպարեզի վրա մնացել էին Բագրատունիների, Արծրունիների ու Սյունեցիների ֆեոդալական տները: Բագրատունիները կարողացան ստեղծել 4Օ հազարանոց վարժեցրած բանակ: Սպարապետ նշանակվեց Աշոտի եղբայր՝ Աբասը: Բագրատունիները բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատեցին վրացիների ու աղվանների հետ: Աշոտը բարեկամական կապեր հաստատեց նաեվ Բյուզանդիայի կայսր՝ Վասիլ Ա.-ի հետ:
Հայաստանը թագավորություն հռչակելու եվ Աշոտին թագավոր ճանաչելու հարցը հասունացել էր: 875-877 թթ. կաթողիկոս՝ Գեորգ Բ. Գառներցի, Սյունյաց իշխաններ՝ Վասակի եվ Գրիգոր Սուփանի եվ Արծրունյաց իշխան Գրիգոր-Դերենիկի նախաձեռնությամբ գումարվեց ռողով եվ որոշվեց Աշոտին հռչակել հայոց թագավոր, առաջարկ ուղարկելով արաբ խալիֆին:
885 թ. ԷլռՄութամիտ խալիֆը (870-892), Աշոտին ուղարկում է թագավորական թագ ու հանդերձանք, ճանաչելով Հայաստանի թագավորությունը: Շուտով Աշոտի թագավորությունը ճանաչեց նաեվ Վասիլ Ա. կայսրը:
Աշոտը թագավորեց (885-890), իրեն հաջորդեց ավագ որդին՝ Սմբատը (890-914), որը ընդարձակեց թագավորության սահմանները: 892 թ.-ին Սմբատը մտավ դվին ձերբակալելով արաբ էմիրին: Ապա իր թագավորության միացուց նաեվ Տարոնը, Աղձնիքի հյուսիսն ու Տայքը:
Սմբատը օգնեց Վրաստանին արաբներին դուրս քշելու համար, եվ վրաց իշխն Ատրներսեհին թագ շնորհեց: 893 թ.-ին Սմբատը Բյուզանդիայի հետ առեվտրական պայմանագիր կնքեց:
Իրեն ենթարկեց իր հորեղբոր Աբբասին որը Կարսում ամրանալով փորձում էր տիրել գահին:
Սակայն Հայաստանի հզորացումը հաճելի չեր արաբներին: Ատրպատականի էմիր՝ Ավշինը 893 թ. (հայ-բյուզանդական) պայմանագիրը դիտելով իբր հնազանդության խախտում, շարժվեց Սմբատի վրա: Սակայն Ավշինը հանդիպեց Սմբատի 30 հազարանոց բանակին, եվ լսելով Սմբատի բացատրությունը թե կնքվածը առեվտրական պայմանագիր է եվ օգտում է նաեվ արաբներին՝ հաշտություն առաջարկեց եվ իր զորքը ետ տարավ:
Սակայն 894 թ. Ավշինը նորից շարժվեց դեպի Հայաստան գրավելով Դվինը (որը 893 թ. երկրաշարռին քարուքանդ էր եղել): Սմբատը Ավշինից հաշտություն առաջարկեց ուշարկելով պատվիրակություն Գեորգ Բ. կաթողիկոսի գլխավորությամբ, սակայն Ավշինը մերժելով բանտարկեց կաթողիկոսը եվ անցավ հարձակման: Ճակատամարտը տեղի ունեցավ Արագածոտնի Դողս գյուղի մոտ եվ ավարտվեց հայերի հաղթանակով: Նույն ժամանակ Հյուսիսային Միջագեսքի էմիր Ահմեդը գրավեց Աղձնիքն ու շարռվեց դեպի Տարոն: Նրա դեմ ելան Սմբատի 60 հազարանոց բանակը, սակայն Տարոնի ճակատամարտում հայկական բանակը (Գագիկ Արծրունու) դավաճանության պատճառով պարտություն կրեց:
896 թ. Ավշինը Աղվանքի վրայո մտավ Վրաստան եվ արշավեց դեպի Հայաստան: Արաբները գրավեցին Կարսը՝ գերելով թագավորի ընտանիքը եվ շարժվեցին դեպի Դվին: Սմբատը Տայքից օժանդակ ուժ ստանալով վերադարձավ Երազգավորս եվ հաշտություն կնքեց Ավշինի հետ:
Ավշինի մահից հետո (899) թ. նրա եղբայրը՝ Յուսուֆը 901 թ. արշավեց դեպի Հայաստան, սակայն հանդիպելով Սմբատի կազմակերպված զորքերին՝ ետ քաշվեց հաշտություն խնդրելով: Այս հաշտությունը տեվեց մինչեվ 909 թ.:
1Օ-րդ դարի սկզբին Արծրունիներն ու Սյունեցիները վիճում էին Նախիջեվանի վրա: Սմբատը այդ վեճը լուծեց հօգուտ Սյունեցիներին եվ քաղաքը տվեց նրանց: Սակայն Սմբատի քրոջ որդիները՝ Արծրունյաց Գագիկն ու Գուրգենը դժգոհ մնալով այդ վճռից՝ դիմեցին Յուսուֆին որը խոստացավ օգնել Արծրունիներին եվ Վասպուրականը առանձին թագավորություն հռչակել: 908 թ. Գագիկ Արծրունին Վասպուրականը անջատեց Բագրատունիների թագավորությունից հիմնելով Արծրունիների անկախ թագավորությունը (908-1021):
Յուսուֆը խալիֆից Հայաստանի հարկը ստանալու իրավունք էր ձեռք բերել, եվ Սմբատին սպառնում էր պատերազմով: Սմբատը համաձայնվեց հարկերը վճառել եվ Հովհան Դրասխանակերտցի կաթողիկոսին ուղարկեց Յուսուֆին համոզելու, սակայն Յուսուֆը բանտարկեց կաթողիկոսին եվ 909 թ. գարնանը Արծրունիների մասնակցությամբ արշավեց Հայաստանի վրա: Նա մտավ Նախիջեվան ու Սյունիք, ապա 910 թ. գարնանը գրավեց Դվինը: Դվինում արաբներին պատանդներ հանձնվեցին Սյունյաց Գրիգոր Սութան եվ Վասակ իշխանները եվ Սմբատի եղբորորդի սպարապետ՝ Աշոտը:
Սակայն քիչ ժամանակ անց Սմբատին հաջողվեց համալրել հայկական բանակը իր որդիների՝ Աշոտի եվ Մուշեղի գլխավորությամբ: Ճակատամարտը տեղի ունեցավ Ձկնավաճառ վայրում: Գերվեց Մուշեղը եվ թշնամին պարտության մատնեց հայերին:
Յուսուֆը մի շարք ամրոցներ գրավելուց հետո պաշարեց Կապույտ բերդը, որտեղ ամրացել էր Սմբատը: Հայոց արքան երկրի ավերումն դադրեցնելու նպատակով որոշեց անձամբ գնալ Յուսուֆի մոտ եվ հաշտություն կնքել: Արաբները 913 թ. Սմբատին շղթայակապ տարան Դվին, իսկ 914 թ. գլխատեցին: Յուսուֆը սպաննել տվեց նաեվ Սմբատի եղբորորդի Աշոտին, արքայորդի Մուշեղին, Դավիթ ու Գուրգեն Գնունիներին: Իսկ Գագիկ ու Գուրգեն Արծրունիները որոնք Յուսուֆի դաշնակիցներն էին, այս պատահարները տեսնելով զենքն ուղղեցին Յուսուֆի դեմ: Ոտքի ելավ նաեվ Սյունիքը:
Թագաժառանգ Աշոտն ու եղբայրը՝ Աբասը, Շիրակի, Գուգարքի եվ Տայքի բնակիչներից փոքր խմբեր կազմած հաջող կռիվներ մղեցին թշնամու դեմ: Նրանց զորքերը խորտակելով թշնամուն, ազատագրեցին Բագարանը, Շիրակն ու Գուգարքը: Թշնամուն դուրս քշեցին նաեվ Թիֆլիսից: Աշոտը հռչակվեց հայոց թագավոր՝ Աշոտ Բ. Երկաթ մականունով (914-928):
Այնուհետեվ Բյուզանդիան Աշոտին հրավիրեց Կ.Պոլիս: Աշոտը 920-921 թթ. մեկնեց Պոլիս եվ հանդիսավոր կերպով ճանաչվեց հայոց թագավոր: Աշոտը վերադառնալով սկսեց երկրի միավորման պայքարին: Սակայն Յուսուֆի հաջորդ՝ Բեշրը հետապնդում էր աշոտին, կողոպտելով Սեվանի շրջակայքը եվ ասպատակելով Կոտայքը: Արաբների դեմ ելան սպարապետ՝ Գեորգ Մարզպետունու քաջարի ջոկատները: 924-925 թթ. արաբները վերջնականապես մաքրվեցին Հայաստանից:
Աշոտին հաջորդեց նրա էղբայր՝ Աբասը, որը մայրաքաղաքը Երազգավորսից տեղափոխեց Կարս: Իսկ Աբասի որդի ու հաջորդ Աշոտ Գ. Ողորմածը (953-977), մայրաքաղաքը 961 թ.-ին տեղափոխեց Անի: Աշոտ Գ.-ի ժամանակ սկսվեց Բյուզանդական նվաճողական քաղաքականությունը, եվ (969-970) թթ. Չմշկիկը մտավ Հայաստան: Նրա դեմ ելան 80 հազարանաոց հայկական զորքերը, մասնակցությամբ Վասպուրականի զորքերին: Հովհաննես Չմշկիկ կայսրը այս տեսնելով՝ խոհեմաբար օժանդակ զորագունդ խնդրեց եվ հեռացավ երկրից:
962 թ. Աշոտի եղբայր՝ սպարապետ Մուշեղը հրաժարվեց ենթարկվել Աշոտին եվ Վանանդը անջատեց Աշոտի թագավորությունից Կարս մայրաքաղաքով: Մուշեղին (962-984) հաջորդեց որդին Աբասը (984-1029):
Սյունյաց գահերեց իշխան Սմբատը 973 թ.-ին Սյունիքը անջատեց Բագրատունիների թագավորությունից եվ դարձավ թագավոր (973-998): Սյունյաց թագավորությունն ընդգրկում էր Սյունիքը, Արցախի հարավը եվ Սեվանի ավազանը: Մայրաքաղաքն էր Կապանը:
Բագրատունիների կենտրոնական իշխանությունը վերածվեց ձեվականի, թեեվ նրանք կրում էին Շահնշահ (Արքայից արքա) տիտղոսը:
Աշոտի հաջորդ Սմբատ Բ. Տիեզերակալի (977-990) ժամանակ 987 թ.-ին Ատրպատականի Ապլհաճ էմիրը արշավում է Հայաստան, ասպատակելով Արարատյան դաշտը, Նախիջեվանն ու Վասպուրականը:
Սմբատի եղբայր Գուրգենը ամարանալով Լոռու գավարում՝ անջատվեց Անիի թագավորությունից: Գուրգենին հաջորդում է նրա որդի՝ Դավիթ Անհողինը (989-1050):
Նույն ատեն Տայքում եվ Բասենում առաջանում է հայ-վրացական մի իշխանություն Դավիթ Կյուրապաղատի գլխավորությամբ: Դավիթը իր իշխանությունը տարածում է Բասենի դաշտում խլելով Մանազկերտ քաղաքը:
Բացի այս հայկական թագավորություններից շարունակվում էին մնալ արաբական էմիրություններ՝ Դվինում, Խլաթում, Բերկրիում եվ Աղձնիքում:
Սմբատի հաջորդ՝ Գագիկ Ա.-ը (990-1020) փորձեց երկրի քաղաքական միավորման: Նրա ժամանակ ռազմական ուժը կազմակերպվեց: Բանակի չեկավարն էր տաղանդավոր զորավար՝ Վահրամ Պահլավունին, իսկ բանակի քանակը հասցվեց 1ՕՕ հազարի:
998 թ. ատրպատականի էմիր՝ Ապլհաճի որդի՝ Մամլունը հարձակվեց Հայաստանի վրա հասնելով Ապահունյաց գավառը: Նրա դեմ ելան Անիի թագավոր՝ Գագիկ Ա.-ի, Կարսի թագավոր Աբասի, Տայքի Դավիթ կյուրապաղատի եվ վրաց Գուրգեն թագավորի միացյալ զորքերը՝ Վահրամ Պահլավունու գլխավորությամբ: Նրան Ապահունիքի Ծմբո գյուղի մոտ ջախջախեցին թշնամուն:
1001 թ. Դավիթ Անհողինը փորձեց չենթարկվել Անիի թագավոր Գագիկ Ա.-ին: Գագիկի զորքերը արշավելով Գուգարք գրավեցին նրա հողերը, դրա համար էլ Դավիթը կոչվեց Անհողին:
Իսկ Դավիթ Կյուրապաղատը խոր ծերության մեջ էր ապրում եվ չուներ զավակ: Այդ պատճառով նա իր մահվանից առաջ՝ 1000 թվին իր հողերը կտակեց Բյուզանդական կայսրության: Սակայն Տայքի իշխանները ըմբոստանալով եվ դրդելով տեղի եպիսկոպոսին խեղդամահ անել տվին Դավթին: Բյուզանդիայի Վասիլ Բ. Բուլղարասպան կայսրը լսելով Դավթի մահը շտապում է գալ Հայաստան եվ զենքի ուժով գրավում է Տայքը:
11-րդ դարի 1-ին քառորդում՝ Իրան ներթափանցել էին սելջուկ-բուրք ցեղախումբերը, որոնք սկսեցին ասպատակել Վասպուրականի վրա եվս: Վասպուրականի Սենեքերիմ թագավորը ահաբեկված սելջուկների հարձակումներից՝ Բյուզանդական կայսրության հետ համաձայնվեց հանձնել վասպուրականը փոխարենը ստանալով Սեբաստիան 1021 թ.:
Անիի թագավոր Գագիկ Ա.-ի մահից հետո գահն ստանձնեց ավագ որդին՝ Հովհաննես-Սմբատը (1020-1041): Սակայն նրա կրտսեր եղբայր Աշոտը ըմբոստացավ եվ թորձեց տիրանալ գահին: Երկու եղբայրների միջեվ կռիվ ծագեց, սակայն Վահրամ Պահլավունու, Կարսի թագավոր՝ Գագիկ աբասյանի, վրաց ու աբխազաց թագավորների եվ Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսի միջամտելով՝ 1022 թվին հաշտություն կնքվեց, որի համաձայն Անին ու շրջակայքը հանձնվեցին Հովհաննես-Սմբատին իսկ գավառները Աշոտ Դ.-ին (1022-1040), պայմանով որ Հովհաննես-Սմբատի մահից հետո Աշոտը ճանաչվեր հայոց թագավոր:
Այն ատեն Տայքում ապստամբություն ծագեցավ Բյուզանդական իշխանության դեմ: Վասիլ Բ. կայսրը արեվելք անձամբ եկավ եվ արյան մեջ խեղդեց Տայքի ապստամբությունը, ապա հայոց թագավորներին պահանջեց իրեն հանձնել Կարսն ու Անին: Հովհաննես-Սմբատը իր անձը փրկելու համար 1023 թ. մի կտակ գրեց, որի համաձայն Անին ու շրջակայքը հանձնվելու էին Բյուզանդական կայսրության: Ուշագրավ էր Պետրոս Գետադարձի մեղսակցությունը Անիի կտակելու գործում, եվ երբ նա Բյուզանդիայից Անի վերադարձավ՝ նրա դեմ խռովություններ ծագեցին: 1037 թ. նրան բանտարկեցին, բայց շատ չանցած ստիպված եղան ազատել:
Հովհաննես Սմբատի 1041թ. եվ Աշոտի 1040 թ. մահերից հետո, ոտքի ելան այն տարրերը որոնք հակված էին երկիրը Բյուզանդիային հանձնելու, ինչպես Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը եվ Սարգիս Սյունեցին (Վեստ): Վերջինը նույնիսկ հափշտակեց արքունիքի գանձերը եվ ամրացավ Անիի միջնաբերդում: Սակայն նրա դեմ ելան քաղաքի բնակչությունը սպարապետ՝ Վահրամ Պահլավունու գլխավորությամբ:
Սպարապետը երկրի պետականությունը պահպանելու նպատակով գահ բարձրացրեց Աշոտի պատանին՝ Գագիկը 1042 թ.: Գագիկ Բ. (1042-1045) թագավորն ու Վահրամ Պահլավունին ու նրա եղբորորդի Գրիգորիս Պահլավունի Մագիստրոսը՝ Անիի միջնաբերդից դուրս քշեցին Վեստ Սարգսին:
Բյուզանդիայի Կոստանդին Թ. Մոնոմախոս (1042-1055) կայսրը լսելով Հովհաննես-Սմբատի մահը, պահանջեց երկիրը հանձնել եվ զորքեր ուղարկեց Անի: Սակայն Գագիկն ու Պահլավունին շուտով կազմակերպեցին բանակը, եվ ժողովուրդը հանեցին Անին պաշտպանելու համար: Բյուզանդացիները ջանր պարտություն կրեցին Անիի պարիսպների տակ:
Առաջին անհաջողությունից հետո բյուզանդական բանակը մինչեվ 1044 թ. (3) հարձակումներ կատարեց Անիի վրա եվ միշտ ստիպվեց նահանջել: Կայսրը ստիպված փոխեց տակտիկան եվ Վեստ Սարգսի ու Պետրոս Գետադարձի խորհուրդով՝ հաշտություն կնքելու պատրվակով Գագիկ Բ.-ին հրավիրեց Կ.Պոլիս: Վահրամ Պահլավունին դեմ էր այդ այցելությանը եվ նրա վորհուրդով Գագիկը հրաժարվեց գնալ: Սակայն Վեստ Սարգսի ու Պետրոս Գետադարձի հորդորներով Գագիկը 1044 թ. մեկնեց Կ.Պոլիս: Մեկնելուց առաջ նա Գետադարձին հանձնեց քաղաքի դարպասների բանալիները: Կաթողիկոսն ու մյուս իշխանները հանդիսավոր կերպով երդվեցին թագավորի առջեվ պաշտպանել երկիրն ու Անին մինչեվ թագավորի վերադարձը: Սակայն Գագիկի մեկնելուց անմիջապես հետո Վեստ Սարգիսն ու Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը թաքուն քաղաքի բանալիները ուղարկեցին կայսրին:
Կ.Պոլսում Գագիկին սկզբում արքավայել ընդունեցին, իսկ հետո պահանջեցին նրան որ անին հանձնի եվ փոխարենը ստանա ընդարձակ կալվածքներ Փոքր Ասիայում: Գագիկը մերժելով՝ նրան կայսրի հրամանով արգելում են վերադառնալ Հայաստան եվ բնակության տեշ են տվում Կիլիկիայի սահմանագլխին՝ Պիզու քաղաքում:
Այնուհեսեվ Մոնոմախոս կայսրը իր Ասիտ զորավարին հանձնարարում է գրավել Անին: Անին նորից պաշարվում է, սակայն Պահլավունու զորքերը նորից ջարդում են Բյուզանդացիներին: Սակայն հայկական բանակի եռանդը գնալով թուլանաւմ է, որորվհետեվ չի վերադառնում նաեվ Գրիգորիս Պահլավունի Մագիստրոսը, որը Գագիկ թագավորի հետ գնացել էր Կ.Պոլիս: Վեստ Սարգիսն ու Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը համոզում են Վահրամ Պահլավունուն որ համաձայնվեն Անին հանձնել:
1045 թվին բյուզանդական բանակը նորից պաշարում է Անին, սակայն այս անգամ Անեցիները դիմադրություն ցույց չեն տալիս:
Ցանկ Հայկական Թագավորությունների
1- Բագրատունիների Թագավորները 885-1045
1- Աշոտ Ա. 885-890
2- Սմբատ Ա. Նահատակ 890-914
3- Աշոտ Բ. Երկաթ 914-928
4- Աբաս 928-953
5- Աշոտ Գ. Ողորմած 953-977
6- Սմբատ Բ. Տիեզերակալ 977-990
7- Գագիկ Ա. Շինարար 990-1020
8- Հովհաննես-Սմբատ 1020-1041
9- Աշոտ Դ. 1021-1040
10- Գագիկ Բ. 1042-1045
2- Վասպուրականի Արծրունիների Թագավորները
1- Գագիկ-Խաչիկ 908-937
2- Աշոտ-Դերենիկ 938-953
3- Համազասպ-Աբուսահլ 953-972
4- Սահակ-Աշոտ 972-983
5- Գուրգեն-Խաչիկ 983-1003
6- Սենեքերիմ-Հովհաննես 1003-1026 (1021-ից Սեբաստիայում)
7- Դավիթ 1026-1065
8- Ատոմ 1065-1083
9- Աբուսահլ 1065-1083
3- Վանանդի Թագավորները
1- Մուշեղ 962-984
2- Աբաս 984-1029
3- Գագիկ Աբասյան 1029-1065
4- Սյունեցիների Թագավորները
1- Սմբատ Ա. 973-998
3- Վասակ Ա. 1019-1070
4- Գրիգոր Ա. 1070-1091
5- Սենեքերիմ 1091-1103
6- Գրիգոր Բ. 1103-1166
7- Վասակ Բ. 1166-1170
5- Լոռու (Տաշիր-Ձորագետի) Թագավորները
1- Գուրգեն Ա. 979-989
2- Դավիթ Ա. Անհողին 989-1050
3- Գուրգեն Բ. 1050-1089
4- Դավիթ Բ. 1089-1118
Աշոտը հմտորեն օգտագործեց արաբա-բյուզանդական հակամարտությունները Հայաստանին զերծ պահելու համար օտար ուժերի ներխուժումից:
9-րդ դարում ասպարեզի վրա մնացել էին Բագրատունիների, Արծրունիների ու Սյունեցիների ֆեոդալական տները: Բագրատունիները կարողացան ստեղծել 4Օ հազարանոց վարժեցրած բանակ: Սպարապետ նշանակվեց Աշոտի եղբայր՝ Աբասը: Բագրատունիները բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատեցին վրացիների ու աղվանների հետ: Աշոտը բարեկամական կապեր հաստատեց նաեվ Բյուզանդիայի կայսր՝ Վասիլ Ա.-ի հետ:
Հայաստանը թագավորություն հռչակելու եվ Աշոտին թագավոր ճանաչելու հարցը հասունացել էր: 875-877 թթ. կաթողիկոս՝ Գեորգ Բ. Գառներցի, Սյունյաց իշխաններ՝ Վասակի եվ Գրիգոր Սուփանի եվ Արծրունյաց իշխան Գրիգոր-Դերենիկի նախաձեռնությամբ գումարվեց ռողով եվ որոշվեց Աշոտին հռչակել հայոց թագավոր, առաջարկ ուղարկելով արաբ խալիֆին:
885 թ. ԷլռՄութամիտ խալիֆը (870-892), Աշոտին ուղարկում է թագավորական թագ ու հանդերձանք, ճանաչելով Հայաստանի թագավորությունը: Շուտով Աշոտի թագավորությունը ճանաչեց նաեվ Վասիլ Ա. կայսրը:
Աշոտը թագավորեց (885-890), իրեն հաջորդեց ավագ որդին՝ Սմբատը (890-914), որը ընդարձակեց թագավորության սահմանները: 892 թ.-ին Սմբատը մտավ դվին ձերբակալելով արաբ էմիրին: Ապա իր թագավորության միացուց նաեվ Տարոնը, Աղձնիքի հյուսիսն ու Տայքը:
Սմբատը օգնեց Վրաստանին արաբներին դուրս քշելու համար, եվ վրաց իշխն Ատրներսեհին թագ շնորհեց: 893 թ.-ին Սմբատը Բյուզանդիայի հետ առեվտրական պայմանագիր կնքեց:
Իրեն ենթարկեց իր հորեղբոր Աբբասին որը Կարսում ամրանալով փորձում էր տիրել գահին:
Սակայն Հայաստանի հզորացումը հաճելի չեր արաբներին: Ատրպատականի էմիր՝ Ավշինը 893 թ. (հայ-բյուզանդական) պայմանագիրը դիտելով իբր հնազանդության խախտում, շարժվեց Սմբատի վրա: Սակայն Ավշինը հանդիպեց Սմբատի 30 հազարանոց բանակին, եվ լսելով Սմբատի բացատրությունը թե կնքվածը առեվտրական պայմանագիր է եվ օգտում է նաեվ արաբներին՝ հաշտություն առաջարկեց եվ իր զորքը ետ տարավ:
Սակայն 894 թ. Ավշինը նորից շարժվեց դեպի Հայաստան գրավելով Դվինը (որը 893 թ. երկրաշարռին քարուքանդ էր եղել): Սմբատը Ավշինից հաշտություն առաջարկեց ուշարկելով պատվիրակություն Գեորգ Բ. կաթողիկոսի գլխավորությամբ, սակայն Ավշինը մերժելով բանտարկեց կաթողիկոսը եվ անցավ հարձակման: Ճակատամարտը տեղի ունեցավ Արագածոտնի Դողս գյուղի մոտ եվ ավարտվեց հայերի հաղթանակով: Նույն ժամանակ Հյուսիսային Միջագեսքի էմիր Ահմեդը գրավեց Աղձնիքն ու շարռվեց դեպի Տարոն: Նրա դեմ ելան Սմբատի 60 հազարանոց բանակը, սակայն Տարոնի ճակատամարտում հայկական բանակը (Գագիկ Արծրունու) դավաճանության պատճառով պարտություն կրեց:
896 թ. Ավշինը Աղվանքի վրայո մտավ Վրաստան եվ արշավեց դեպի Հայաստան: Արաբները գրավեցին Կարսը՝ գերելով թագավորի ընտանիքը եվ շարժվեցին դեպի Դվին: Սմբատը Տայքից օժանդակ ուժ ստանալով վերադարձավ Երազգավորս եվ հաշտություն կնքեց Ավշինի հետ:
Ավշինի մահից հետո (899) թ. նրա եղբայրը՝ Յուսուֆը 901 թ. արշավեց դեպի Հայաստան, սակայն հանդիպելով Սմբատի կազմակերպված զորքերին՝ ետ քաշվեց հաշտություն խնդրելով: Այս հաշտությունը տեվեց մինչեվ 909 թ.:
1Օ-րդ դարի սկզբին Արծրունիներն ու Սյունեցիները վիճում էին Նախիջեվանի վրա: Սմբատը այդ վեճը լուծեց հօգուտ Սյունեցիներին եվ քաղաքը տվեց նրանց: Սակայն Սմբատի քրոջ որդիները՝ Արծրունյաց Գագիկն ու Գուրգենը դժգոհ մնալով այդ վճռից՝ դիմեցին Յուսուֆին որը խոստացավ օգնել Արծրունիներին եվ Վասպուրականը առանձին թագավորություն հռչակել: 908 թ. Գագիկ Արծրունին Վասպուրականը անջատեց Բագրատունիների թագավորությունից հիմնելով Արծրունիների անկախ թագավորությունը (908-1021):
Յուսուֆը խալիֆից Հայաստանի հարկը ստանալու իրավունք էր ձեռք բերել, եվ Սմբատին սպառնում էր պատերազմով: Սմբատը համաձայնվեց հարկերը վճառել եվ Հովհան Դրասխանակերտցի կաթողիկոսին ուղարկեց Յուսուֆին համոզելու, սակայն Յուսուֆը բանտարկեց կաթողիկոսին եվ 909 թ. գարնանը Արծրունիների մասնակցությամբ արշավեց Հայաստանի վրա: Նա մտավ Նախիջեվան ու Սյունիք, ապա 910 թ. գարնանը գրավեց Դվինը: Դվինում արաբներին պատանդներ հանձնվեցին Սյունյաց Գրիգոր Սութան եվ Վասակ իշխանները եվ Սմբատի եղբորորդի սպարապետ՝ Աշոտը:
Սակայն քիչ ժամանակ անց Սմբատին հաջողվեց համալրել հայկական բանակը իր որդիների՝ Աշոտի եվ Մուշեղի գլխավորությամբ: Ճակատամարտը տեղի ունեցավ Ձկնավաճառ վայրում: Գերվեց Մուշեղը եվ թշնամին պարտության մատնեց հայերին:
Յուսուֆը մի շարք ամրոցներ գրավելուց հետո պաշարեց Կապույտ բերդը, որտեղ ամրացել էր Սմբատը: Հայոց արքան երկրի ավերումն դադրեցնելու նպատակով որոշեց անձամբ գնալ Յուսուֆի մոտ եվ հաշտություն կնքել: Արաբները 913 թ. Սմբատին շղթայակապ տարան Դվին, իսկ 914 թ. գլխատեցին: Յուսուֆը սպաննել տվեց նաեվ Սմբատի եղբորորդի Աշոտին, արքայորդի Մուշեղին, Դավիթ ու Գուրգեն Գնունիներին: Իսկ Գագիկ ու Գուրգեն Արծրունիները որոնք Յուսուֆի դաշնակիցներն էին, այս պատահարները տեսնելով զենքն ուղղեցին Յուսուֆի դեմ: Ոտքի ելավ նաեվ Սյունիքը:
Թագաժառանգ Աշոտն ու եղբայրը՝ Աբասը, Շիրակի, Գուգարքի եվ Տայքի բնակիչներից փոքր խմբեր կազմած հաջող կռիվներ մղեցին թշնամու դեմ: Նրանց զորքերը խորտակելով թշնամուն, ազատագրեցին Բագարանը, Շիրակն ու Գուգարքը: Թշնամուն դուրս քշեցին նաեվ Թիֆլիսից: Աշոտը հռչակվեց հայոց թագավոր՝ Աշոտ Բ. Երկաթ մականունով (914-928):
Այնուհետեվ Բյուզանդիան Աշոտին հրավիրեց Կ.Պոլիս: Աշոտը 920-921 թթ. մեկնեց Պոլիս եվ հանդիսավոր կերպով ճանաչվեց հայոց թագավոր: Աշոտը վերադառնալով սկսեց երկրի միավորման պայքարին: Սակայն Յուսուֆի հաջորդ՝ Բեշրը հետապնդում էր աշոտին, կողոպտելով Սեվանի շրջակայքը եվ ասպատակելով Կոտայքը: Արաբների դեմ ելան սպարապետ՝ Գեորգ Մարզպետունու քաջարի ջոկատները: 924-925 թթ. արաբները վերջնականապես մաքրվեցին Հայաստանից:
Աշոտին հաջորդեց նրա էղբայր՝ Աբասը, որը մայրաքաղաքը Երազգավորսից տեղափոխեց Կարս: Իսկ Աբասի որդի ու հաջորդ Աշոտ Գ. Ողորմածը (953-977), մայրաքաղաքը 961 թ.-ին տեղափոխեց Անի: Աշոտ Գ.-ի ժամանակ սկսվեց Բյուզանդական նվաճողական քաղաքականությունը, եվ (969-970) թթ. Չմշկիկը մտավ Հայաստան: Նրա դեմ ելան 80 հազարանաոց հայկական զորքերը, մասնակցությամբ Վասպուրականի զորքերին: Հովհաննես Չմշկիկ կայսրը այս տեսնելով՝ խոհեմաբար օժանդակ զորագունդ խնդրեց եվ հեռացավ երկրից:
962 թ. Աշոտի եղբայր՝ սպարապետ Մուշեղը հրաժարվեց ենթարկվել Աշոտին եվ Վանանդը անջատեց Աշոտի թագավորությունից Կարս մայրաքաղաքով: Մուշեղին (962-984) հաջորդեց որդին Աբասը (984-1029):
Սյունյաց գահերեց իշխան Սմբատը 973 թ.-ին Սյունիքը անջատեց Բագրատունիների թագավորությունից եվ դարձավ թագավոր (973-998): Սյունյաց թագավորությունն ընդգրկում էր Սյունիքը, Արցախի հարավը եվ Սեվանի ավազանը: Մայրաքաղաքն էր Կապանը:
Բագրատունիների կենտրոնական իշխանությունը վերածվեց ձեվականի, թեեվ նրանք կրում էին Շահնշահ (Արքայից արքա) տիտղոսը:
Աշոտի հաջորդ Սմբատ Բ. Տիեզերակալի (977-990) ժամանակ 987 թ.-ին Ատրպատականի Ապլհաճ էմիրը արշավում է Հայաստան, ասպատակելով Արարատյան դաշտը, Նախիջեվանն ու Վասպուրականը:
Սմբատի եղբայր Գուրգենը ամարանալով Լոռու գավարում՝ անջատվեց Անիի թագավորությունից: Գուրգենին հաջորդում է նրա որդի՝ Դավիթ Անհողինը (989-1050):
Նույն ատեն Տայքում եվ Բասենում առաջանում է հայ-վրացական մի իշխանություն Դավիթ Կյուրապաղատի գլխավորությամբ: Դավիթը իր իշխանությունը տարածում է Բասենի դաշտում խլելով Մանազկերտ քաղաքը:
Բացի այս հայկական թագավորություններից շարունակվում էին մնալ արաբական էմիրություններ՝ Դվինում, Խլաթում, Բերկրիում եվ Աղձնիքում:
Սմբատի հաջորդ՝ Գագիկ Ա.-ը (990-1020) փորձեց երկրի քաղաքական միավորման: Նրա ժամանակ ռազմական ուժը կազմակերպվեց: Բանակի չեկավարն էր տաղանդավոր զորավար՝ Վահրամ Պահլավունին, իսկ բանակի քանակը հասցվեց 1ՕՕ հազարի:
998 թ. ատրպատականի էմիր՝ Ապլհաճի որդի՝ Մամլունը հարձակվեց Հայաստանի վրա հասնելով Ապահունյաց գավառը: Նրա դեմ ելան Անիի թագավոր՝ Գագիկ Ա.-ի, Կարսի թագավոր Աբասի, Տայքի Դավիթ կյուրապաղատի եվ վրաց Գուրգեն թագավորի միացյալ զորքերը՝ Վահրամ Պահլավունու գլխավորությամբ: Նրան Ապահունիքի Ծմբո գյուղի մոտ ջախջախեցին թշնամուն:
1001 թ. Դավիթ Անհողինը փորձեց չենթարկվել Անիի թագավոր Գագիկ Ա.-ին: Գագիկի զորքերը արշավելով Գուգարք գրավեցին նրա հողերը, դրա համար էլ Դավիթը կոչվեց Անհողին:
Իսկ Դավիթ Կյուրապաղատը խոր ծերության մեջ էր ապրում եվ չուներ զավակ: Այդ պատճառով նա իր մահվանից առաջ՝ 1000 թվին իր հողերը կտակեց Բյուզանդական կայսրության: Սակայն Տայքի իշխանները ըմբոստանալով եվ դրդելով տեղի եպիսկոպոսին խեղդամահ անել տվին Դավթին: Բյուզանդիայի Վասիլ Բ. Բուլղարասպան կայսրը լսելով Դավթի մահը շտապում է գալ Հայաստան եվ զենքի ուժով գրավում է Տայքը:
11-րդ դարի 1-ին քառորդում՝ Իրան ներթափանցել էին սելջուկ-բուրք ցեղախումբերը, որոնք սկսեցին ասպատակել Վասպուրականի վրա եվս: Վասպուրականի Սենեքերիմ թագավորը ահաբեկված սելջուկների հարձակումներից՝ Բյուզանդական կայսրության հետ համաձայնվեց հանձնել վասպուրականը փոխարենը ստանալով Սեբաստիան 1021 թ.:
Անիի թագավոր Գագիկ Ա.-ի մահից հետո գահն ստանձնեց ավագ որդին՝ Հովհաննես-Սմբատը (1020-1041): Սակայն նրա կրտսեր եղբայր Աշոտը ըմբոստացավ եվ թորձեց տիրանալ գահին: Երկու եղբայրների միջեվ կռիվ ծագեց, սակայն Վահրամ Պահլավունու, Կարսի թագավոր՝ Գագիկ աբասյանի, վրաց ու աբխազաց թագավորների եվ Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսի միջամտելով՝ 1022 թվին հաշտություն կնքվեց, որի համաձայն Անին ու շրջակայքը հանձնվեցին Հովհաննես-Սմբատին իսկ գավառները Աշոտ Դ.-ին (1022-1040), պայմանով որ Հովհաննես-Սմբատի մահից հետո Աշոտը ճանաչվեր հայոց թագավոր:
Այն ատեն Տայքում ապստամբություն ծագեցավ Բյուզանդական իշխանության դեմ: Վասիլ Բ. կայսրը արեվելք անձամբ եկավ եվ արյան մեջ խեղդեց Տայքի ապստամբությունը, ապա հայոց թագավորներին պահանջեց իրեն հանձնել Կարսն ու Անին: Հովհաննես-Սմբատը իր անձը փրկելու համար 1023 թ. մի կտակ գրեց, որի համաձայն Անին ու շրջակայքը հանձնվելու էին Բյուզանդական կայսրության: Ուշագրավ էր Պետրոս Գետադարձի մեղսակցությունը Անիի կտակելու գործում, եվ երբ նա Բյուզանդիայից Անի վերադարձավ՝ նրա դեմ խռովություններ ծագեցին: 1037 թ. նրան բանտարկեցին, բայց շատ չանցած ստիպված եղան ազատել:
Հովհաննես Սմբատի 1041թ. եվ Աշոտի 1040 թ. մահերից հետո, ոտքի ելան այն տարրերը որոնք հակված էին երկիրը Բյուզանդիային հանձնելու, ինչպես Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը եվ Սարգիս Սյունեցին (Վեստ): Վերջինը նույնիսկ հափշտակեց արքունիքի գանձերը եվ ամրացավ Անիի միջնաբերդում: Սակայն նրա դեմ ելան քաղաքի բնակչությունը սպարապետ՝ Վահրամ Պահլավունու գլխավորությամբ:
Սպարապետը երկրի պետականությունը պահպանելու նպատակով գահ բարձրացրեց Աշոտի պատանին՝ Գագիկը 1042 թ.: Գագիկ Բ. (1042-1045) թագավորն ու Վահրամ Պահլավունին ու նրա եղբորորդի Գրիգորիս Պահլավունի Մագիստրոսը՝ Անիի միջնաբերդից դուրս քշեցին Վեստ Սարգսին:
Բյուզանդիայի Կոստանդին Թ. Մոնոմախոս (1042-1055) կայսրը լսելով Հովհաննես-Սմբատի մահը, պահանջեց երկիրը հանձնել եվ զորքեր ուղարկեց Անի: Սակայն Գագիկն ու Պահլավունին շուտով կազմակերպեցին բանակը, եվ ժողովուրդը հանեցին Անին պաշտպանելու համար: Բյուզանդացիները ջանր պարտություն կրեցին Անիի պարիսպների տակ:
Առաջին անհաջողությունից հետո բյուզանդական բանակը մինչեվ 1044 թ. (3) հարձակումներ կատարեց Անիի վրա եվ միշտ ստիպվեց նահանջել: Կայսրը ստիպված փոխեց տակտիկան եվ Վեստ Սարգսի ու Պետրոս Գետադարձի խորհուրդով՝ հաշտություն կնքելու պատրվակով Գագիկ Բ.-ին հրավիրեց Կ.Պոլիս: Վահրամ Պահլավունին դեմ էր այդ այցելությանը եվ նրա վորհուրդով Գագիկը հրաժարվեց գնալ: Սակայն Վեստ Սարգսի ու Պետրոս Գետադարձի հորդորներով Գագիկը 1044 թ. մեկնեց Կ.Պոլիս: Մեկնելուց առաջ նա Գետադարձին հանձնեց քաղաքի դարպասների բանալիները: Կաթողիկոսն ու մյուս իշխանները հանդիսավոր կերպով երդվեցին թագավորի առջեվ պաշտպանել երկիրն ու Անին մինչեվ թագավորի վերադարձը: Սակայն Գագիկի մեկնելուց անմիջապես հետո Վեստ Սարգիսն ու Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը թաքուն քաղաքի բանալիները ուղարկեցին կայսրին:
Կ.Պոլսում Գագիկին սկզբում արքավայել ընդունեցին, իսկ հետո պահանջեցին նրան որ անին հանձնի եվ փոխարենը ստանա ընդարձակ կալվածքներ Փոքր Ասիայում: Գագիկը մերժելով՝ նրան կայսրի հրամանով արգելում են վերադառնալ Հայաստան եվ բնակության տեշ են տվում Կիլիկիայի սահմանագլխին՝ Պիզու քաղաքում:
Այնուհեսեվ Մոնոմախոս կայսրը իր Ասիտ զորավարին հանձնարարում է գրավել Անին: Անին նորից պաշարվում է, սակայն Պահլավունու զորքերը նորից ջարդում են Բյուզանդացիներին: Սակայն հայկական բանակի եռանդը գնալով թուլանաւմ է, որորվհետեվ չի վերադառնում նաեվ Գրիգորիս Պահլավունի Մագիստրոսը, որը Գագիկ թագավորի հետ գնացել էր Կ.Պոլիս: Վեստ Սարգիսն ու Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը համոզում են Վահրամ Պահլավունուն որ համաձայնվեն Անին հանձնել:
1045 թվին բյուզանդական բանակը նորից պաշարում է Անին, սակայն այս անգամ Անեցիները դիմադրություն ցույց չեն տալիս:
Ցանկ Հայկական Թագավորությունների
1- Բագրատունիների Թագավորները 885-1045
1- Աշոտ Ա. 885-890
2- Սմբատ Ա. Նահատակ 890-914
3- Աշոտ Բ. Երկաթ 914-928
4- Աբաս 928-953
5- Աշոտ Գ. Ողորմած 953-977
6- Սմբատ Բ. Տիեզերակալ 977-990
7- Գագիկ Ա. Շինարար 990-1020
8- Հովհաննես-Սմբատ 1020-1041
9- Աշոտ Դ. 1021-1040
10- Գագիկ Բ. 1042-1045
2- Վասպուրականի Արծրունիների Թագավորները
1- Գագիկ-Խաչիկ 908-937
2- Աշոտ-Դերենիկ 938-953
3- Համազասպ-Աբուսահլ 953-972
4- Սահակ-Աշոտ 972-983
5- Գուրգեն-Խաչիկ 983-1003
6- Սենեքերիմ-Հովհաննես 1003-1026 (1021-ից Սեբաստիայում)
7- Դավիթ 1026-1065
8- Ատոմ 1065-1083
9- Աբուսահլ 1065-1083
3- Վանանդի Թագավորները
1- Մուշեղ 962-984
2- Աբաս 984-1029
3- Գագիկ Աբասյան 1029-1065
4- Սյունեցիների Թագավորները
1- Սմբատ Ա. 973-998
3- Վասակ Ա. 1019-1070
4- Գրիգոր Ա. 1070-1091
5- Սենեքերիմ 1091-1103
6- Գրիգոր Բ. 1103-1166
7- Վասակ Բ. 1166-1170
5- Լոռու (Տաշիր-Ձորագետի) Թագավորները
1- Գուրգեն Ա. 979-989
2- Դավիթ Ա. Անհողին 989-1050
3- Գուրգեն Բ. 1050-1089
4- Դավիթ Բ. 1089-1118
Friday, September 11, 2009
Հայ Ժողովրդի Ազատագրական պայքարը Արաբների Դեմ Ը. Եվ Թ. դարերին
1- 702-705 թթ. առաջին զինված ապստամբությունը
Հայաստանը 7-րդ դարի կեսից արդեն Արաբական Իսլամական Խալիֆայության լուծի տակ էր: Արաբները փորձում էին ոչնչացնել հայ նախարարների զորական ուժը: Այդ պատճառով՝ 702 թվին սպարապետ՝ Սմբատ Բագրատունին հայ նախարարների հետ գաղտնի խորհրդակցություն է կատարում, եվ որոշվում է ապստամբություն կազմակերպել արաբների դեմ: Հայ նախարարներին հաջողվում է հավաքել 2000 հեծյալ:
Սմբատ Բագրատունին իր զորքերով ամրանում է Ակոռռիի մոտ Վարդանակերտ գյուղում: Արաբները նրա դեմ ուղարկում են արաբական 5000-անոց բանակ:
Պատերազմը տեղի է ունենում Վարդանակերտում 703 թվին: Հայերը մեծ հաղթանակ ն տանում, իսկ արաբները մեծ զոհեր տալով նրանից հազիվ 3ՕՕ հոգի ազատվում է:
Վարդանակերտի հաղթանակի լուրը թառքով տարածվում է ամեն տեղ, ոտքի են ելնում Ռշտունիները որոնք Գուգանքում հավաքված արաբներին ոչնչացնում են:
Վարդանակերտից եվ Գուգանքից հետո ապստամբում են Կամսարականները Վանանդ գավառում: Այստեղ եվս հայերին հաջողվում է հաղթանակ տանել:
Սակայն Սմբատ Բագրատունու կյուրապաղատության կողում ստանալուց հետո Բյուզանդիայի կայսրի կողմից՝ մնացած հայ նախարարները սկսեցին հաշտություն որոնել արաբ խալիֆի մոտ: Սակայն խալիֆը մեծ բանակով Հայաստան է ուղարկում Մուհամմեդ իբն Օքբային որը 705 թվին ճնշում է հայերի առաջին զինված ապստամբությունը:
2- 744-754 թթ. ապստամբությունը
725 թ. արաբների անցկացրած նոր աշխարհագրից հետո հարկային քաղաքականությունը խստացվեց, իսկ 740-ականներին բռնկվեց արաբական գահակալական կռիվները:
Այդ ժամանակ Հայաստանում հիմնական դեր էին կատարում Մամիկոնյաններն ու Բագրատունիները: Բագրատունիները փորձում էին համակերպվել խալիֆայության հետ, իտկ Մամիկոնյանները ուզում էին Բյուզանդիայի օգնությամբ տապալել արաբական լուծը:
Դրա համար էլ Հայաստանի արաբ ոստիկանը Աշոտ Բագրատունուն՝ Վասակի որդին նշանակում է հայոց իշխան եվ սպարապետ, իսկ Սմբատ Մամիկոնյանների երկու որդիներին՝ Գրիգորին եվ Դավթին կալանավորում ու աքսորում է Եմենի անապատները: 743 թվին արաբական գահակալական կռիվների ժամանակ աքսորից ազատվում եվ Հայաստան են վերադառնում Գրիգորն ու Դավիթը:
Նրանք վերադառնալով սկսում են պատրաստել ապստամբություն, քաշվելով Տայք նահանգը: սկզբում Աշոտ Բագրատունին էլ մասնակցում է ապստամբության, սակայն նախարարների միջեվ պառակտումներ ծագելով Աշոտը հեռանում է Բագրեվանդ: Սակայն Գրիգորի զորքերը հետապնդում են Աշոտին եվ նրան Հազր գյուղին մոտ վերցնում ու կուրացնում են:
Ապա Գրիգորը անցնուն է Կարին որտեղ հիվանդանալով մահանում է: Իր տեղն է անցնում ապստամբության գլուխ եղբայրը՝ Մուշեղը: Սակայն արաբական խալիֆայությունում խաղաղություն է տիրում 750 թվին, երբ Աբբասյան դինաստիան տիրում է գահին: 754 Էլ-Մանսուր խալիֆը (754-775) մեծ բանակ է ուղարկում Հայաստան եվ ճնշում է ապստամբությունը:
3- 762 թ. ազատագրական կռիվները Վասպուրականում
762 թ. Ատրպատականի արաբ զորավար՝ Սուլեյմանը արշավանք է կատարում Վասպուրականի վրա, անխնա կոտորելով բնակիչներին:
Նրա դեմ դիմադրություն կազմակերպեցին Վահան Արծրունու երկու որդիները՝ Համազասպն ու Սահակը: Բռնկվում է անհավասար մարտը, եվ շուտով Համազասպը մահացու վերքով զոհվում է: Սահակն իր եղբոր հերոսական մահը տեսնելով նետվում է արաբների խիտ շարքերին մեջ, շատերին սպաննում է ու ինքն էլ զոհվում:
Համազասպի ու Սահակի հերոսական մահվան լուրը տարածվում է ամբողջ Վասպուրականում: Արաբների դեն սկսվում է պայքարի երկրոդ շրջանը հրամանատարությամբ՝ Գագիկ Արծրունու զոհվածների 3-րդ եղբայրը:
Գագիկը արաբների հետ ունեցած մի ընդհարման ժամանակ կարողանում է սպաննել Սուլեյմանին: Այնուհեսեվ արաբները նորանոր ուժեր են ուղարկում Գագիկի դեմ, ընդհարումների հիմնական բեմը դառնում է Վասպուրականի հայնի Նկան բերդը որտեղ ամրացել էր Գագիկը:
Խալիֆը նոր զորամասեր է ուղարկում, եվ արաբները պաշարում են Նկանը սակայն չեն կարողանում գրավել: Այնուհետեվ արաբների զորահրամանատարը հաշտություն կնքելու պատրվակով իր մոտ է հրավիրում Գագիկին, սակայն խաբելով ձերբակալում է նրան ու նրա երկու որդիներին եվ աքսորում Արաբիա (Բաղդադ քաղաք), որտեղ մահանում է Գագիկը, իսկ որդիները որոշ ժամանակ վերջ ազատվում են:
4- 774-776 թթ. Մեծ Ապստամբությունը
Էլ-Մանսուր խալիֆը Հայաստան է ուղարկում Խորասանից վարձկան զինվորներ որոնք գազանություններով մեծամեծ աղետների պատճառ են դառնում: Սաստկանում են նաեվ հավաքված հարկերը:
774 թ. սկսվում է խալիֆայության դեմ ծավալված ամենամեծ ապստամբությունը, որի գլխավորն էր Հմայակ Մամիկոնյանի որդի՝ Արտավազդը:
Արտավազդը գալով Դվին զինում է իր ջոկատը: Անցնելով Կումայրի այնտեղ ջարդում է արաբ հարկահավաքներին: Արաբները թարմ ուժեր են ուղարկում Արտավազդի վրա, որը տեսնելով թշնամու ուժի գերակշռությունը՝ նահանջեզ դեպի Վրաստան: Արաբները հետապնդեցին Արտավազդին, եվ նրանց միջեվ ընդհարում տեղի ունեցավ Ախալցխայում, սակայն արաբները չկարողացան խանգարել Արտախազդի նահանջը:
Ապստամբության նոր ղեկավար դարձավ Հրահատ Մամիկոնյանի որդի՝ Մուշեղը, որը ջարդեց արաբներին եվ ամրացավ Արտագերսում: Նրա զորքերը կարեվոր դիրքեր գրավեցին (Դվին-Կարին) կապող ճանապարհի վրա՝ չեզոքացնելով խալիֆայության զորքերի գրոհները:
Ապստամբներին միացավ սպարապետ՝ Սմբատ Բագրատունին: Նրանք պաշարեցին Կարինը եվ քարանետ մեքենաներով մեծ վնասներ հասցրին արաբներին: 775 թվի գարնանը 30 հազարանոց արաբական զորքը բանակեց Խլաթում, հայերն էլ որոշեցին գրավել Արճեշը: Սակայն արաբները անսպասելի հարձակում կատարեցին ու մտան Արճեշ: Արճեշի աղետը այնպես արեց որ ապստամբները թողեցին Կարինի պարիսպները եվ ընտրեցին ճակատամարտը՝ որը տեղի ունեցվ Բագրեվանդի Արձնի գյուղը, 776 թվի Ապրիլի 24-ին: Հայերը տվեցին 3ՕՕՕ զոհ՝ որոնց թվւմ էին քաջ նախարաներ՝ Մուշեղ Մամիկոնյանն ու Սմբատ Բագրատունին:
Այս ճակատամարտից հետո հայոց պատմության թատերաբեմից դուրս եկան Մամիկոնյանները:
5- 850 - 855 թթ. ապստամբությունը եվ Հայաստանի ինքնավարության վերականգնումը
9-րդ դարի առաջին կեսին հինավուրց նախարարական ընտանիքները կրկին հզորացան եվ տիրեցին երկրի մեծ մասին: Ամենաընդարձակը Բագրատունիների կալվածքներն էին՝ Տարոնն ու Շիրակը: Նահատակված Սմբատ Բագրատունու որդին՝ Աշոտ Մսակերը 804 թվին ճանաչվեց (Հայոց Իշխան) եվ նստավայր դարձրեց Բագարանը:
Աշոտի մահից հետո 826 թ. նրա որդիները՝ Սմբատը դարձավ սպարապետ, իսկ Բագարատաը՝ Իշխանաց-իշխան: Այս փաստական անկախությունը այնպես էր արել որ հայերն էին հավաքում հարկերը, եվ արաբ ոստիկանները կորցրել էին իրենց հեղինակությունը:
Սակայն այս վիճակը անհանգստացնում էր Բաղդադի խալիֆին, որը Հայաստան ուղարկում է Աբուսեթը՝ հարկերը հավաքելու համար: Սակայն նրան Հայաստանի հարավային սահմաններում դիմավորում է Բագարատը, նրան հանձնելով հարկերն ու թանկարժեք նվերներ:
Ապուսեթը վերադառնում է, սակայն երկու արաբ ամիրաների տրամադրում է զորք եվ նրանց հանձնարարաում է ասպատակել Տարոնն ու Վասպուրականը: Բագարատն ու Վասպուրականի տեր՝ Աշոտ Արծրունին ջախջախում են ամիրաների զորքերը:
851 թ. հզոր բանակով նորից Հայաստան է ուղղվում Սբուսեթը, սակայն ճանապարհում մեռնելով նրան հաջորդում է որդին՝ Յուսուֆը:
Յուսուֆը ասպատակում է Վասպուրականը, ապա հրավիրում է Բագարատին նրան խոստանալով նշանակել Արմինիայի կառավարիչ: Սակայն Բագարատը հասնելով Խլաթ՝ նրան ձերբակալում են եվ շղթայակապ տանում խալիֆի մոտ: Ավերվում են Տարոնի համարյա բոլոր գյուղերը:
Բագարատի որդիները՝ Աշոտն ու Դավիթը, Հովհան Խութեցու հետ ներխուժում են Մուշ ու կոտորում արաբներին: Խեղճացած Յուսուֆը ապավինում է Մշո եկեղեցու գմբեթը, սակայն կատաղած Սասունցիներից մեկը նրան կարողանում է սպաննել:
Զայրացած խալիֆը 852 թ. գարնանը Հաայստան է ուղարկում թուրք՝ նենգ ու խաբեբա Բուղան, որը գրավում է Սասունը ու ձերբակալում Մուշի հերոսներին: Հայաստանում հաստատված արաբական ցեղերի օգնությամբ Բուղան գրավում է Արծրունիների բերդերը, ապա հաջորդ տարին ասպատակում է Սյունիքը, սակայն Արցախում Քթիշ ամրոցում պարտություն է կրում:
855 թ. Բուղան հեռանում է Հայաստանից չկարողանալով ճնշել ապստամբությունը Վասպուրականում եվ ճանաչելով Արծրունիների իրավունքները:
850-855 թթ. ապստամբությունը վերջնականապես փոխեց ուժերի հարաբերությունը հոգուտ հայերին:
Հայաստանը 7-րդ դարի կեսից արդեն Արաբական Իսլամական Խալիֆայության լուծի տակ էր: Արաբները փորձում էին ոչնչացնել հայ նախարարների զորական ուժը: Այդ պատճառով՝ 702 թվին սպարապետ՝ Սմբատ Բագրատունին հայ նախարարների հետ գաղտնի խորհրդակցություն է կատարում, եվ որոշվում է ապստամբություն կազմակերպել արաբների դեմ: Հայ նախարարներին հաջողվում է հավաքել 2000 հեծյալ:
Սմբատ Բագրատունին իր զորքերով ամրանում է Ակոռռիի մոտ Վարդանակերտ գյուղում: Արաբները նրա դեմ ուղարկում են արաբական 5000-անոց բանակ:
Պատերազմը տեղի է ունենում Վարդանակերտում 703 թվին: Հայերը մեծ հաղթանակ ն տանում, իսկ արաբները մեծ զոհեր տալով նրանից հազիվ 3ՕՕ հոգի ազատվում է:
Վարդանակերտի հաղթանակի լուրը թառքով տարածվում է ամեն տեղ, ոտքի են ելնում Ռշտունիները որոնք Գուգանքում հավաքված արաբներին ոչնչացնում են:
Վարդանակերտից եվ Գուգանքից հետո ապստամբում են Կամսարականները Վանանդ գավառում: Այստեղ եվս հայերին հաջողվում է հաղթանակ տանել:
Սակայն Սմբատ Բագրատունու կյուրապաղատության կողում ստանալուց հետո Բյուզանդիայի կայսրի կողմից՝ մնացած հայ նախարարները սկսեցին հաշտություն որոնել արաբ խալիֆի մոտ: Սակայն խալիֆը մեծ բանակով Հայաստան է ուղարկում Մուհամմեդ իբն Օքբային որը 705 թվին ճնշում է հայերի առաջին զինված ապստամբությունը:
2- 744-754 թթ. ապստամբությունը
725 թ. արաբների անցկացրած նոր աշխարհագրից հետո հարկային քաղաքականությունը խստացվեց, իսկ 740-ականներին բռնկվեց արաբական գահակալական կռիվները:
Այդ ժամանակ Հայաստանում հիմնական դեր էին կատարում Մամիկոնյաններն ու Բագրատունիները: Բագրատունիները փորձում էին համակերպվել խալիֆայության հետ, իտկ Մամիկոնյանները ուզում էին Բյուզանդիայի օգնությամբ տապալել արաբական լուծը:
Դրա համար էլ Հայաստանի արաբ ոստիկանը Աշոտ Բագրատունուն՝ Վասակի որդին նշանակում է հայոց իշխան եվ սպարապետ, իսկ Սմբատ Մամիկոնյանների երկու որդիներին՝ Գրիգորին եվ Դավթին կալանավորում ու աքսորում է Եմենի անապատները: 743 թվին արաբական գահակալական կռիվների ժամանակ աքսորից ազատվում եվ Հայաստան են վերադառնում Գրիգորն ու Դավիթը:
Նրանք վերադառնալով սկսում են պատրաստել ապստամբություն, քաշվելով Տայք նահանգը: սկզբում Աշոտ Բագրատունին էլ մասնակցում է ապստամբության, սակայն նախարարների միջեվ պառակտումներ ծագելով Աշոտը հեռանում է Բագրեվանդ: Սակայն Գրիգորի զորքերը հետապնդում են Աշոտին եվ նրան Հազր գյուղին մոտ վերցնում ու կուրացնում են:
Ապա Գրիգորը անցնուն է Կարին որտեղ հիվանդանալով մահանում է: Իր տեղն է անցնում ապստամբության գլուխ եղբայրը՝ Մուշեղը: Սակայն արաբական խալիֆայությունում խաղաղություն է տիրում 750 թվին, երբ Աբբասյան դինաստիան տիրում է գահին: 754 Էլ-Մանսուր խալիֆը (754-775) մեծ բանակ է ուղարկում Հայաստան եվ ճնշում է ապստամբությունը:
3- 762 թ. ազատագրական կռիվները Վասպուրականում
762 թ. Ատրպատականի արաբ զորավար՝ Սուլեյմանը արշավանք է կատարում Վասպուրականի վրա, անխնա կոտորելով բնակիչներին:
Նրա դեմ դիմադրություն կազմակերպեցին Վահան Արծրունու երկու որդիները՝ Համազասպն ու Սահակը: Բռնկվում է անհավասար մարտը, եվ շուտով Համազասպը մահացու վերքով զոհվում է: Սահակն իր եղբոր հերոսական մահը տեսնելով նետվում է արաբների խիտ շարքերին մեջ, շատերին սպաննում է ու ինքն էլ զոհվում:
Համազասպի ու Սահակի հերոսական մահվան լուրը տարածվում է ամբողջ Վասպուրականում: Արաբների դեն սկսվում է պայքարի երկրոդ շրջանը հրամանատարությամբ՝ Գագիկ Արծրունու զոհվածների 3-րդ եղբայրը:
Գագիկը արաբների հետ ունեցած մի ընդհարման ժամանակ կարողանում է սպաննել Սուլեյմանին: Այնուհեսեվ արաբները նորանոր ուժեր են ուղարկում Գագիկի դեմ, ընդհարումների հիմնական բեմը դառնում է Վասպուրականի հայնի Նկան բերդը որտեղ ամրացել էր Գագիկը:
Խալիֆը նոր զորամասեր է ուղարկում, եվ արաբները պաշարում են Նկանը սակայն չեն կարողանում գրավել: Այնուհետեվ արաբների զորահրամանատարը հաշտություն կնքելու պատրվակով իր մոտ է հրավիրում Գագիկին, սակայն խաբելով ձերբակալում է նրան ու նրա երկու որդիներին եվ աքսորում Արաբիա (Բաղդադ քաղաք), որտեղ մահանում է Գագիկը, իսկ որդիները որոշ ժամանակ վերջ ազատվում են:
4- 774-776 թթ. Մեծ Ապստամբությունը
Էլ-Մանսուր խալիֆը Հայաստան է ուղարկում Խորասանից վարձկան զինվորներ որոնք գազանություններով մեծամեծ աղետների պատճառ են դառնում: Սաստկանում են նաեվ հավաքված հարկերը:
774 թ. սկսվում է խալիֆայության դեմ ծավալված ամենամեծ ապստամբությունը, որի գլխավորն էր Հմայակ Մամիկոնյանի որդի՝ Արտավազդը:
Արտավազդը գալով Դվին զինում է իր ջոկատը: Անցնելով Կումայրի այնտեղ ջարդում է արաբ հարկահավաքներին: Արաբները թարմ ուժեր են ուղարկում Արտավազդի վրա, որը տեսնելով թշնամու ուժի գերակշռությունը՝ նահանջեզ դեպի Վրաստան: Արաբները հետապնդեցին Արտավազդին, եվ նրանց միջեվ ընդհարում տեղի ունեցավ Ախալցխայում, սակայն արաբները չկարողացան խանգարել Արտախազդի նահանջը:
Ապստամբության նոր ղեկավար դարձավ Հրահատ Մամիկոնյանի որդի՝ Մուշեղը, որը ջարդեց արաբներին եվ ամրացավ Արտագերսում: Նրա զորքերը կարեվոր դիրքեր գրավեցին (Դվին-Կարին) կապող ճանապարհի վրա՝ չեզոքացնելով խալիֆայության զորքերի գրոհները:
Ապստամբներին միացավ սպարապետ՝ Սմբատ Բագրատունին: Նրանք պաշարեցին Կարինը եվ քարանետ մեքենաներով մեծ վնասներ հասցրին արաբներին: 775 թվի գարնանը 30 հազարանոց արաբական զորքը բանակեց Խլաթում, հայերն էլ որոշեցին գրավել Արճեշը: Սակայն արաբները անսպասելի հարձակում կատարեցին ու մտան Արճեշ: Արճեշի աղետը այնպես արեց որ ապստամբները թողեցին Կարինի պարիսպները եվ ընտրեցին ճակատամարտը՝ որը տեղի ունեցվ Բագրեվանդի Արձնի գյուղը, 776 թվի Ապրիլի 24-ին: Հայերը տվեցին 3ՕՕՕ զոհ՝ որոնց թվւմ էին քաջ նախարաներ՝ Մուշեղ Մամիկոնյանն ու Սմբատ Բագրատունին:
Այս ճակատամարտից հետո հայոց պատմության թատերաբեմից դուրս եկան Մամիկոնյանները:
5- 850 - 855 թթ. ապստամբությունը եվ Հայաստանի ինքնավարության վերականգնումը
9-րդ դարի առաջին կեսին հինավուրց նախարարական ընտանիքները կրկին հզորացան եվ տիրեցին երկրի մեծ մասին: Ամենաընդարձակը Բագրատունիների կալվածքներն էին՝ Տարոնն ու Շիրակը: Նահատակված Սմբատ Բագրատունու որդին՝ Աշոտ Մսակերը 804 թվին ճանաչվեց (Հայոց Իշխան) եվ նստավայր դարձրեց Բագարանը:
Աշոտի մահից հետո 826 թ. նրա որդիները՝ Սմբատը դարձավ սպարապետ, իսկ Բագարատաը՝ Իշխանաց-իշխան: Այս փաստական անկախությունը այնպես էր արել որ հայերն էին հավաքում հարկերը, եվ արաբ ոստիկանները կորցրել էին իրենց հեղինակությունը:
Սակայն այս վիճակը անհանգստացնում էր Բաղդադի խալիֆին, որը Հայաստան ուղարկում է Աբուսեթը՝ հարկերը հավաքելու համար: Սակայն նրան Հայաստանի հարավային սահմաններում դիմավորում է Բագարատը, նրան հանձնելով հարկերն ու թանկարժեք նվերներ:
Ապուսեթը վերադառնում է, սակայն երկու արաբ ամիրաների տրամադրում է զորք եվ նրանց հանձնարարաում է ասպատակել Տարոնն ու Վասպուրականը: Բագարատն ու Վասպուրականի տեր՝ Աշոտ Արծրունին ջախջախում են ամիրաների զորքերը:
851 թ. հզոր բանակով նորից Հայաստան է ուղղվում Սբուսեթը, սակայն ճանապարհում մեռնելով նրան հաջորդում է որդին՝ Յուսուֆը:
Յուսուֆը ասպատակում է Վասպուրականը, ապա հրավիրում է Բագարատին նրան խոստանալով նշանակել Արմինիայի կառավարիչ: Սակայն Բագարատը հասնելով Խլաթ՝ նրան ձերբակալում են եվ շղթայակապ տանում խալիֆի մոտ: Ավերվում են Տարոնի համարյա բոլոր գյուղերը:
Բագարատի որդիները՝ Աշոտն ու Դավիթը, Հովհան Խութեցու հետ ներխուժում են Մուշ ու կոտորում արաբներին: Խեղճացած Յուսուֆը ապավինում է Մշո եկեղեցու գմբեթը, սակայն կատաղած Սասունցիներից մեկը նրան կարողանում է սպաննել:
Զայրացած խալիֆը 852 թ. գարնանը Հաայստան է ուղարկում թուրք՝ նենգ ու խաբեբա Բուղան, որը գրավում է Սասունը ու ձերբակալում Մուշի հերոսներին: Հայաստանում հաստատված արաբական ցեղերի օգնությամբ Բուղան գրավում է Արծրունիների բերդերը, ապա հաջորդ տարին ասպատակում է Սյունիքը, սակայն Արցախում Քթիշ ամրոցում պարտություն է կրում:
855 թ. Բուղան հեռանում է Հայաստանից չկարողանալով ճնշել ապստամբությունը Վասպուրականում եվ ճանաչելով Արծրունիների իրավունքները:
850-855 թթ. ապստամբությունը վերջնականապես փոխեց ուժերի հարաբերությունը հոգուտ հայերին:
Wednesday, September 9, 2009
Մեսրոպ Մաշտոց 361-440 եվ Հայ Գիրերու Գյուտը Հայկական Մշակույթը Դ. – Թ. դարերին
Մեսրոպ Մաշտոցը ծնվել է Տարոնի Հացեկաց գյուղում 361 թվին: Սովորել է հունարեն եվ ասորերեն: Ծառայել Արշակունիների արքունիքում՝ Վաղարշապատում: Սկզբում եղել է զինվորական, ապա մտել է եկեղեցական կարգ ու դարձել հոգեվորական:
Մաշտոցը գնալով Գողթն գավառը քրիստոնեությունն էր քարոզում, սակայն բնակիչների մեջ հեթանոսությունը շատ ուժեղ էր: Այստեղ է որ Մաշտոցը համոզվում է որ ժողովրդի մեծ քրիստոնեությունը լավ տարածելու համար անհրաժեշտ է Աստվածաշունչն ու շատ ուրիշ գրքեր թարգմանվել հայերենի:
Մաշտոցը վերադառնում է Վաղարշապատ, եվ իր միտքը հայտնում է Վռամշապուհ արքային (392-414) եվ Սահակ Պարթեվ կաթողիկոսին (387-439), որոնք Մաշտոցին տեղեկացնում են որ պատրաստ են նրան օգնելու: Վռամշապուհ թագավորը հայտնում է որ Միջագետքում Դանիէլ Ասորի կոչվող եպիսկոպոսի մը մոտ նա տեսել է հայկական գրեր: Շուտով Դանիելյան գիրերը բերվուն են Հայաստան 403 թվին: Սակայն պարզվում է որ այդ գիրերը չեն արտահայտում հայկական լեզվի հնչյունկան առանձնահատկություններին:
Այդ պատճառով էլ Մաշտոցը իր հետ աշակերտների մի խումբ առնելով գնում է Ասորիք: Կորյունի տեղեկության համաձայն Մաշտոցը 405 թվին մեկնում է Ասորիք, նախ Ամիդ ապա Եդեսիա: Նա իր աշակերտների մ ի մասը թողնում է Եդեսիա ասորերեն սովորելու, ինքն էլ նրանց հետ մնալով, իսկ մյուս մասին ուղարկում է Սամոսատ հունարեն սովորելու:
Մաշտոցը հենց Եդեսիայում ստեղծում է հայկական նոր այբուբենը: ապա անցնում է Սամոսատ գնալով գրչության արվեստագետ՝ Հռոփանոսի մոտ, որը գեղագրական ձեվ է տալիս հայկական գրերին: Գիրերի գյուտը տեղի է ունեցել 406 թվին:
Վերադառնալով Վաղարշապատ սկսվում է հայկական ազգային դպրոցների ստեղծման գործը: Մաշտոցն ու Պարթեվը հավաքում են աշակերտներ, ու սովորեցնում են այբուբենը եվ ձեռնամուխ են լինում թարգմանական լայն գործունեության: Իրականացվում է «Թագուհի Թարգմանությանց»-ը՝ Աստվածաշունչը:
Մեսրոպ Մաշտոցը մահանում է 440 թվի Փետրվարի 17-ին, եվ իր աշակերտ Վահան Ամատունու ցանկությամբ թաժվում է Օշականում:
Մաշտոցի, Պարթեվի ու նրանց աշակերտների գործունեությունը նոր էջ բացեց հայ ժոողվրդի մշակույթի ընթացքում «Ոսկե Դար»-ով, որը Դ. – Թ. դարերին հետեվյալ մասնագիտություններով տվեց փայլուն դեմքեր:
1- Պատմագրություն
1- Ագաթանգեղոս Նրա «Պատմություն Հայոց»-ը պատմում է Հայաստանում քրիստոնեության հաստատման մասին, եվ հին հեթանոսական կրոնի մասին:
2- Կորյուն Մաշտոցի աշակերտը, գրել է Մաշտոցի կենսագրությունը «Վարք Մաշտոցի»ն:
3- Փավստոտ Բյուզանդ Շարունակում է Ագաթանգեղոսի պատմությունը, նկարագրում է Պարսկաստանի եվ Հռոմի միջամտությունները Հայաստանի կյանքին: Իր պատմությունը հասգրել է մինչեվ 387 թվի Հայաստանի բաժանումը:
4- Մովսես Խորենացի Նրա «Պատմություն Հայոց»-ը առաջին լրիվ պատմությունն է հայոց, սկսած հայ ժողովրդի ծագումից մինչեվ Ե. Դարի կեսերը: Խորենացու Պատմությունը 14 դար շարունակ դպրոցների միակ ու անփոխարինելի դասագիրքն է հանդիսացել:
5- Եղիշե Գրել է «Վասն Վարդանա եվ Հայոց Պատերազմին», որտեղ պատկերավոր նկարագրվել է 451 թվի Ավարայրի ճակատամարտը եվ Հայերի հայրենասիրական ապստամբությունը:
6- Ղազար Փարպեցի «Պատմություն Հայոց»-ում նկարագրվել է 387-485 թթ. շրջանը: Պատմական մեծ արժեք ունի Վահան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ մղված ազատագրական շարժումներին վերաբերող տեղեկությունները:
7- Սեբեոս 7-րդ դարի Սեբեոսի «Պատմություն»-ը պարունակում է նյութեր Հայաստանի եվ Մերձավոր Արեվելքի մյուս երկրների մասին, եվ արաբական առաջին արշավանքների մասին:
8- Հովհան Մամիկոնյան 7-րդ դարի պատմիչ, գրել է «Պատմություն Տարոնո Աշխարհի»:
9- Մովսես Կաղանկատվացի 7-րդ դարի պատմիչ, գրել է «Պատմություն Աղվանից Աշխարհի», որը աշխարհում միակ պատմական աղբյուրն է աղվանների մասին: Այս աշխատությունը 10-րդ դարին շարունակել է՝ Մովսես Դասխուրանցին:
10- Ղեվոնդ 8-րդ դարի պատմիչ, իր պատմությունը նվիրված է հայերի ազատագրական պայքարին արաբների դեմ:
2- Փիլիսոփայություն
1- Եզնիկ Կողբացին Մաշտոցի աշակերտներից՝ հայ փիլիսոփայական մտքի առաջին նշանավոր ներկայացուցիչը: Գրել է «Եղծ Աղանդոց»-ը, որը հերքում է հեթանոսությունն ու զրադաշտականությունը եվ հիմնավորում քրիստոնեությունը:
2- Դավիթ Անհաղթ 6-րդ դարի փիլիսոփա, գրել է «Սահմանք Իմաստասիրության», որտեղ մեկնաբանել է հույն խոշոր փիլիսոփաների գաղափարները:
3- Անանիա Շիրակացի 7-րդ դարի խոշոր փիլսոփա եվ գիտնական: Հատուկ փիլիսոփայական աշխատանք չունի, այլ իր «Տիեզերագիտության» մեջ արտահայտել է փիլիսոփայական որոշ մտքեր: Նա արծարծել է տիեզերքի սկզբնավորության հարցը, ու բնությունը պատկերում է շարժման փոփոխության մեջ:
3- Բնական Գիտություններ
Անանիա Շիրակացին ծնվել է 7-րդ դարի սկզբներին Շիրակի Անի ավանում: Մահացել է 7-րդ դարի 80-ականներին:
Շիրակացու լավագույն աշխատություննը նրա թվաբանության դասագիրքն է, որը պարունակում է գումարման, հանման, բազմապատկման եվ բաժանման աղյուսակներ, նաեվ թվաբանական եվ խրախճանական խնդիրներ: Նրան տրվել է «մաթեմատիկոս» մականունը:
Նրա մյուս աշվատությունն է՝ «Տիեզերագիտություն»ը: Նա իր կարծիքը երկրի կլորության մասին հայտնում է առանց վերապահության:
Նրա «Աշխարհացույց»ում նկարագրված են այն ժամանակվա հայտնի օվկիանոսներ՝ Ատլանտյան եվ Հնդկականը, ծովեր՝ Միջերկրական, Սեվ եէ Կասպից ծովերի մասին: Նույնպես հայտնի աշխարհամասերը՝ Ասիա,Եվրոպա եվ Լիբիա(Աֆրիկա):
Մաշտոցը գնալով Գողթն գավառը քրիստոնեությունն էր քարոզում, սակայն բնակիչների մեջ հեթանոսությունը շատ ուժեղ էր: Այստեղ է որ Մաշտոցը համոզվում է որ ժողովրդի մեծ քրիստոնեությունը լավ տարածելու համար անհրաժեշտ է Աստվածաշունչն ու շատ ուրիշ գրքեր թարգմանվել հայերենի:
Մաշտոցը վերադառնում է Վաղարշապատ, եվ իր միտքը հայտնում է Վռամշապուհ արքային (392-414) եվ Սահակ Պարթեվ կաթողիկոսին (387-439), որոնք Մաշտոցին տեղեկացնում են որ պատրաստ են նրան օգնելու: Վռամշապուհ թագավորը հայտնում է որ Միջագետքում Դանիէլ Ասորի կոչվող եպիսկոպոսի մը մոտ նա տեսել է հայկական գրեր: Շուտով Դանիելյան գիրերը բերվուն են Հայաստան 403 թվին: Սակայն պարզվում է որ այդ գիրերը չեն արտահայտում հայկական լեզվի հնչյունկան առանձնահատկություններին:
Այդ պատճառով էլ Մաշտոցը իր հետ աշակերտների մի խումբ առնելով գնում է Ասորիք: Կորյունի տեղեկության համաձայն Մաշտոցը 405 թվին մեկնում է Ասորիք, նախ Ամիդ ապա Եդեսիա: Նա իր աշակերտների մ ի մասը թողնում է Եդեսիա ասորերեն սովորելու, ինքն էլ նրանց հետ մնալով, իսկ մյուս մասին ուղարկում է Սամոսատ հունարեն սովորելու:
Մաշտոցը հենց Եդեսիայում ստեղծում է հայկական նոր այբուբենը: ապա անցնում է Սամոսատ գնալով գրչության արվեստագետ՝ Հռոփանոսի մոտ, որը գեղագրական ձեվ է տալիս հայկական գրերին: Գիրերի գյուտը տեղի է ունեցել 406 թվին:
Վերադառնալով Վաղարշապատ սկսվում է հայկական ազգային դպրոցների ստեղծման գործը: Մաշտոցն ու Պարթեվը հավաքում են աշակերտներ, ու սովորեցնում են այբուբենը եվ ձեռնամուխ են լինում թարգմանական լայն գործունեության: Իրականացվում է «Թագուհի Թարգմանությանց»-ը՝ Աստվածաշունչը:
Մեսրոպ Մաշտոցը մահանում է 440 թվի Փետրվարի 17-ին, եվ իր աշակերտ Վահան Ամատունու ցանկությամբ թաժվում է Օշականում:
Մաշտոցի, Պարթեվի ու նրանց աշակերտների գործունեությունը նոր էջ բացեց հայ ժոողվրդի մշակույթի ընթացքում «Ոսկե Դար»-ով, որը Դ. – Թ. դարերին հետեվյալ մասնագիտություններով տվեց փայլուն դեմքեր:
1- Պատմագրություն
1- Ագաթանգեղոս Նրա «Պատմություն Հայոց»-ը պատմում է Հայաստանում քրիստոնեության հաստատման մասին, եվ հին հեթանոսական կրոնի մասին:
2- Կորյուն Մաշտոցի աշակերտը, գրել է Մաշտոցի կենսագրությունը «Վարք Մաշտոցի»ն:
3- Փավստոտ Բյուզանդ Շարունակում է Ագաթանգեղոսի պատմությունը, նկարագրում է Պարսկաստանի եվ Հռոմի միջամտությունները Հայաստանի կյանքին: Իր պատմությունը հասգրել է մինչեվ 387 թվի Հայաստանի բաժանումը:
4- Մովսես Խորենացի Նրա «Պատմություն Հայոց»-ը առաջին լրիվ պատմությունն է հայոց, սկսած հայ ժողովրդի ծագումից մինչեվ Ե. Դարի կեսերը: Խորենացու Պատմությունը 14 դար շարունակ դպրոցների միակ ու անփոխարինելի դասագիրքն է հանդիսացել:
5- Եղիշե Գրել է «Վասն Վարդանա եվ Հայոց Պատերազմին», որտեղ պատկերավոր նկարագրվել է 451 թվի Ավարայրի ճակատամարտը եվ Հայերի հայրենասիրական ապստամբությունը:
6- Ղազար Փարպեցի «Պատմություն Հայոց»-ում նկարագրվել է 387-485 թթ. շրջանը: Պատմական մեծ արժեք ունի Վահան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ մղված ազատագրական շարժումներին վերաբերող տեղեկությունները:
7- Սեբեոս 7-րդ դարի Սեբեոսի «Պատմություն»-ը պարունակում է նյութեր Հայաստանի եվ Մերձավոր Արեվելքի մյուս երկրների մասին, եվ արաբական առաջին արշավանքների մասին:
8- Հովհան Մամիկոնյան 7-րդ դարի պատմիչ, գրել է «Պատմություն Տարոնո Աշխարհի»:
9- Մովսես Կաղանկատվացի 7-րդ դարի պատմիչ, գրել է «Պատմություն Աղվանից Աշխարհի», որը աշխարհում միակ պատմական աղբյուրն է աղվանների մասին: Այս աշխատությունը 10-րդ դարին շարունակել է՝ Մովսես Դասխուրանցին:
10- Ղեվոնդ 8-րդ դարի պատմիչ, իր պատմությունը նվիրված է հայերի ազատագրական պայքարին արաբների դեմ:
2- Փիլիսոփայություն
1- Եզնիկ Կողբացին Մաշտոցի աշակերտներից՝ հայ փիլիսոփայական մտքի առաջին նշանավոր ներկայացուցիչը: Գրել է «Եղծ Աղանդոց»-ը, որը հերքում է հեթանոսությունն ու զրադաշտականությունը եվ հիմնավորում քրիստոնեությունը:
2- Դավիթ Անհաղթ 6-րդ դարի փիլիսոփա, գրել է «Սահմանք Իմաստասիրության», որտեղ մեկնաբանել է հույն խոշոր փիլիսոփաների գաղափարները:
3- Անանիա Շիրակացի 7-րդ դարի խոշոր փիլսոփա եվ գիտնական: Հատուկ փիլիսոփայական աշխատանք չունի, այլ իր «Տիեզերագիտության» մեջ արտահայտել է փիլիսոփայական որոշ մտքեր: Նա արծարծել է տիեզերքի սկզբնավորության հարցը, ու բնությունը պատկերում է շարժման փոփոխության մեջ:
3- Բնական Գիտություններ
Անանիա Շիրակացին ծնվել է 7-րդ դարի սկզբներին Շիրակի Անի ավանում: Մահացել է 7-րդ դարի 80-ականներին:
Շիրակացու լավագույն աշխատություննը նրա թվաբանության դասագիրքն է, որը պարունակում է գումարման, հանման, բազմապատկման եվ բաժանման աղյուսակներ, նաեվ թվաբանական եվ խրախճանական խնդիրներ: Նրան տրվել է «մաթեմատիկոս» մականունը:
Նրա մյուս աշվատությունն է՝ «Տիեզերագիտություն»ը: Նա իր կարծիքը երկրի կլորության մասին հայտնում է առանց վերապահության:
Նրա «Աշխարհացույց»ում նկարագրված են այն ժամանակվա հայտնի օվկիանոսներ՝ Ատլանտյան եվ Հնդկականը, ծովեր՝ Միջերկրական, Սեվ եէ Կասպից ծովերի մասին: Նույնպես հայտնի աշխարհամասերը՝ Ասիա,Եվրոպա եվ Լիբիա(Աֆրիկա):
Tuesday, September 8, 2009
450-451 Վարդանանց Պատերազմը եվ Հայ Ժողովրդի Ապստամբությունը
428 թվին՝ Հայաստանը իր անկախությունը կորցնելով դարձել էր Սասանյան Պարսկաստանի լծին տակ ինքնավար մարզպանություն մը: Հայաստանը կառավարվում էր պարսիկ կամ հայ մարզպաններով:
Հազկերտ Բ.-ի գահը ստանձնելուց հետո (438-457), Պարսից արքունիքը սկսեց վարել հատուկ քաղաքականություն մը, ըստ որի հարկերը սաստակացան: Դրա հետեվանքով Հայաստանը սկսում էր կորցնել ինքնուրույնությունը: Այդ բոլորի վրա ավելացավ 449 թվին հրատարակված հրովարտակը, որը հայերին առաջարկում էր հրաժարվել քրիստոնեությունից եվ ընդունել զրադաշտականությունը:
Բազմաթիվ հայ նախարարներ ու հոգեվորականներ՝ այդ թվում՝ սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը, մարզպան Վասակ Սձունին եվ կաթողիկոս Հովսեփ Հողոցմեցին՝ հատուկ ժողով են գումարում Արտաշատում, մերժելով դավանափոխության առաջարկը: Զայրացած Հազկերտը իր մոտ է կանչում Տիզբոն հայ նախարարներին, եվ նրանց պահանջում է ընդունել պարսկական կրոնը՝ հակառակ դեպքում նրանց մահապատիժ էր սպառնում:
Հայ նախարարները ստիպված ընդունում են Հազկերտի առախարկը: Հազկերտը նրանց մոգերի ու հատուկ պարսիկ զորագնդի ուղեկցությամբ ճանապարհում է Հայաստան՝ զրադաշտականությունը տարածելու համար:
Պարսիկ մոգերը պետք է հայոց եկեղեցիները վերածէին մեհյանների եվ կրակատների ու կանգնեցնէին ատրուշաններ:
450 թվի աշնանը հայ նախարարներն ու մոգերը հասնում են Բագրեվանդի Անգղ ավանը, որտեղ մոգերը փորձում են տեղի եկեղեցին մեհյանի վերածել: Սակայն Ղեվոնդ Երեցի գլխավորությամբ հայ ռամիկները հարձակվում են մոգերի վրա: Նույնատիպ դեպքեր են տեղի ունենում Զարեհավանում՝ որտեղ հայերը կործանում են նորակառույց մեհյանը ու կոտորում մոգերին:
Սկսվում է հայրենասիրական ապստամբություն սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ: Հայ ապստամբները կարողանում են ազատել Արտաշատը, Վանն ու Գառնին պարսիկների լծից: Ապա դիմում են Բյուզանդիայի օգնության, որը ըստ սովորության մերժում է օգնել հայկակն ապստամբության:
Աղվանքի վրա եղած բռնությունների համար հայերը որոշեցին օգնության հասնել հարեվան ժողովրդին:
Ապստամբության ղեկավարները ուժերը բաժանեցին երեք մասերի:
1- Առաջին մասը ստանձնեց Ներշապուհ Արծրունին, եվ ուղարկվեց Ատրպատականի Հեր եվ Զարեվանդ գավառները: Այս զորամասը պաշտպանելո էր Հայաստանը պարսիկների անակնկալ հարձակումներից:
2- Երկրորդը ստանձնեց սպարապետ՝ Վարդան Մամիկոնյանը, եվ օգնության շտապեց Աղվաններին: Վարդանի զորքերը պարսիկներին ջախջախեցին Խաղխաղ քաղաքի մոտ, ապա հասան Ճորապահակի ամրությունները եվ դաշինք կնքեցին Հոների հետ, ըստ որում հոները պիտի օգնեին հայերին պարսիկների դեմ:
3- Երրորդը Վասակ Սյունու գլխավորությամբ մնաց երկրում:
Վասակ սյունին Հայաստանում հատուկ քաղաքականություն էր վարում: Նա մի կողմից լուրեր էր տարածում, իբր թե Հազկերտը հրաժարվել է իր կրոնափոխության ծրագրից, մյուս կողմից ջանք չեր խնայում պարսիկներին համոզելու հրաժարվել բռնություններից: Բացի այդ որ նա մեծ երկյուղ էր կրում որ միանալով ապստամբությանը՝ կկորցնի ող միայն իր մարզպանի պաշտոնը, այլեվ իր երկու պատանդ որդիները մահապատժի կենթարկվեին:
451 թ. գարնանը պարսկական բանակը շարժվեց դեպի Հայաստան: Մուշկան Նյուսալավուրտի հրամանատարությամբ պարսկական բանակը անցնելով Հերն ու Զարեվանդը շարժվեց երկրի խորքերը: Նրանք մտան Վասպուրականի Արտազ քաղաքը եվ բանակ դրեցին Տղմուտ գետի աջ ափին՝ Ավարայրի դաշտում: Շուտով հայկական բանակը բանակ դրեց գետի ձախ ափին:
Կռվից առաջ՝ Վարդան Մամիկոնյանը, Հովսեփ կաթողիկոսն ու Ղեվոնդ Երեցը թշնամու դեմ քաջաբար մարտնչելու կոչ արեցին: Ճակատամարտի նախօրեին հայոց սպարապետն իր 66 հազարանոց բանակը բաժանեց 3 մասերի եվ առանձնացրեց պահեստազորը:
Առաջինը մարտին նետվեցին հայերը , եվ 451թ. Մայիսի 26-ին վաղ առավոտյան հայոց այրուձին անցավ Տղմուտը: Պարսից բանակի որոշ գնդեր չդիմացան ճնշմանը եվ նահանջեցին, թվում էր որ հայերը հաղթանակ են տանում:
Սակայն շուտով Մուշկան Նյուսալավուրտը վերադասավորեց ուժերը եվ նրանք շրջապատեցին սպարապետի փոքրաթիվ զորականներին ու սեղմեցին օղակը: Անհավասար կռվում հերոսաբար ընկավ Վարդանն ու բազմաթիվ նշանավոր նախարարներ:
Երեկոյան մարտը դադարեց եվ հայոց բանակը վերադարձավ իր դիրքերը: Հայերը չէին ջախջախվել, պահպանել էին մարտական ոգին եվ լի էին պայքարը շարունակելու վճռականությամբ:
«Ոչ թե մեկ կողմը հաղթեց եվ մյուս կողմը պարտվեց, այլ քաջերը քաջերի դեմ դուրս գալով, երկու կողմն էլ պարտություն կրեցին».- գրում է Եղիշե Պատմիչը իր «Վասն Վարդանա եվ Հայոց Պատերազմին» գրքում:
Հազկերտ Բ.-ի գահը ստանձնելուց հետո (438-457), Պարսից արքունիքը սկսեց վարել հատուկ քաղաքականություն մը, ըստ որի հարկերը սաստակացան: Դրա հետեվանքով Հայաստանը սկսում էր կորցնել ինքնուրույնությունը: Այդ բոլորի վրա ավելացավ 449 թվին հրատարակված հրովարտակը, որը հայերին առաջարկում էր հրաժարվել քրիստոնեությունից եվ ընդունել զրադաշտականությունը:
Բազմաթիվ հայ նախարարներ ու հոգեվորականներ՝ այդ թվում՝ սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը, մարզպան Վասակ Սձունին եվ կաթողիկոս Հովսեփ Հողոցմեցին՝ հատուկ ժողով են գումարում Արտաշատում, մերժելով դավանափոխության առաջարկը: Զայրացած Հազկերտը իր մոտ է կանչում Տիզբոն հայ նախարարներին, եվ նրանց պահանջում է ընդունել պարսկական կրոնը՝ հակառակ դեպքում նրանց մահապատիժ էր սպառնում:
Հայ նախարարները ստիպված ընդունում են Հազկերտի առախարկը: Հազկերտը նրանց մոգերի ու հատուկ պարսիկ զորագնդի ուղեկցությամբ ճանապարհում է Հայաստան՝ զրադաշտականությունը տարածելու համար:
Պարսիկ մոգերը պետք է հայոց եկեղեցիները վերածէին մեհյանների եվ կրակատների ու կանգնեցնէին ատրուշաններ:
450 թվի աշնանը հայ նախարարներն ու մոգերը հասնում են Բագրեվանդի Անգղ ավանը, որտեղ մոգերը փորձում են տեղի եկեղեցին մեհյանի վերածել: Սակայն Ղեվոնդ Երեցի գլխավորությամբ հայ ռամիկները հարձակվում են մոգերի վրա: Նույնատիպ դեպքեր են տեղի ունենում Զարեհավանում՝ որտեղ հայերը կործանում են նորակառույց մեհյանը ու կոտորում մոգերին:
Սկսվում է հայրենասիրական ապստամբություն սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ: Հայ ապստամբները կարողանում են ազատել Արտաշատը, Վանն ու Գառնին պարսիկների լծից: Ապա դիմում են Բյուզանդիայի օգնության, որը ըստ սովորության մերժում է օգնել հայկակն ապստամբության:
Աղվանքի վրա եղած բռնությունների համար հայերը որոշեցին օգնության հասնել հարեվան ժողովրդին:
Ապստամբության ղեկավարները ուժերը բաժանեցին երեք մասերի:
1- Առաջին մասը ստանձնեց Ներշապուհ Արծրունին, եվ ուղարկվեց Ատրպատականի Հեր եվ Զարեվանդ գավառները: Այս զորամասը պաշտպանելո էր Հայաստանը պարսիկների անակնկալ հարձակումներից:
2- Երկրորդը ստանձնեց սպարապետ՝ Վարդան Մամիկոնյանը, եվ օգնության շտապեց Աղվաններին: Վարդանի զորքերը պարսիկներին ջախջախեցին Խաղխաղ քաղաքի մոտ, ապա հասան Ճորապահակի ամրությունները եվ դաշինք կնքեցին Հոների հետ, ըստ որում հոները պիտի օգնեին հայերին պարսիկների դեմ:
3- Երրորդը Վասակ Սյունու գլխավորությամբ մնաց երկրում:
Վասակ սյունին Հայաստանում հատուկ քաղաքականություն էր վարում: Նա մի կողմից լուրեր էր տարածում, իբր թե Հազկերտը հրաժարվել է իր կրոնափոխության ծրագրից, մյուս կողմից ջանք չեր խնայում պարսիկներին համոզելու հրաժարվել բռնություններից: Բացի այդ որ նա մեծ երկյուղ էր կրում որ միանալով ապստամբությանը՝ կկորցնի ող միայն իր մարզպանի պաշտոնը, այլեվ իր երկու պատանդ որդիները մահապատժի կենթարկվեին:
451 թ. գարնանը պարսկական բանակը շարժվեց դեպի Հայաստան: Մուշկան Նյուսալավուրտի հրամանատարությամբ պարսկական բանակը անցնելով Հերն ու Զարեվանդը շարժվեց երկրի խորքերը: Նրանք մտան Վասպուրականի Արտազ քաղաքը եվ բանակ դրեցին Տղմուտ գետի աջ ափին՝ Ավարայրի դաշտում: Շուտով հայկական բանակը բանակ դրեց գետի ձախ ափին:
Կռվից առաջ՝ Վարդան Մամիկոնյանը, Հովսեփ կաթողիկոսն ու Ղեվոնդ Երեցը թշնամու դեմ քաջաբար մարտնչելու կոչ արեցին: Ճակատամարտի նախօրեին հայոց սպարապետն իր 66 հազարանոց բանակը բաժանեց 3 մասերի եվ առանձնացրեց պահեստազորը:
Առաջինը մարտին նետվեցին հայերը , եվ 451թ. Մայիսի 26-ին վաղ առավոտյան հայոց այրուձին անցավ Տղմուտը: Պարսից բանակի որոշ գնդեր չդիմացան ճնշմանը եվ նահանջեցին, թվում էր որ հայերը հաղթանակ են տանում:
Սակայն շուտով Մուշկան Նյուսալավուրտը վերադասավորեց ուժերը եվ նրանք շրջապատեցին սպարապետի փոքրաթիվ զորականներին ու սեղմեցին օղակը: Անհավասար կռվում հերոսաբար ընկավ Վարդանն ու բազմաթիվ նշանավոր նախարարներ:
Երեկոյան մարտը դադարեց եվ հայոց բանակը վերադարձավ իր դիրքերը: Հայերը չէին ջախջախվել, պահպանել էին մարտական ոգին եվ լի էին պայքարը շարունակելու վճռականությամբ:
«Ոչ թե մեկ կողմը հաղթեց եվ մյուս կողմը պարտվեց, այլ քաջերը քաջերի դեմ դուրս գալով, երկու կողմն էլ պարտություն կրեցին».- գրում է Եղիշե Պատմիչը իր «Վասն Վարդանա եվ Հայոց Պատերազմին» գրքում:
Monday, September 7, 2009
Արշակ Բ.-ի (350-367) ներքին եվ արտաքին քաղաքականությունը
Արշակ Բ.-ը ձգտում էր համերաշխություն պահպանել երկու հզոր հարեվանների հետ՝ (Բյուզանդական կայսրության եվ Սասանյան Պարսկաստանի): Նույնպես փորձում էր լավ կապեր ստեղծել հոգեվորական եվ նախարարական խավերի միջեվ:
Նա զինվորական Ներսեսը (կաթողիկոս՝ Հուսիկի թոռը) նշանակեց Էջմիածնի կաթողիկոս (353-373): Ներսեսը Աշտիշատում գումարեց առաջին հայկական եկեղեցական ժողովը:
Արշակը Մասիսի հարավային կողմում կառուցում է Արշակավան քաղաքը, հրավիրելով բոլոր ցանկացողներին քալ ու այնտեղ բնակվել: Արշակավանում բնակվում են քրեական տարրեր, հանցագործներ, ինչ որ եկեղեցական խավի դժգոհությունը առաջ բերեց:
Հռոմի կախյսրի հատուկ համակրանքը Գնելի հանդեպ (Արշակի եղբորորդու)՝ կասկածներ է առաջացնումն Արշակի մոտ, որը կարծելով թե Գնելը ուզում է տիրանալ գահին՝ սպաննում է նրան: Սպանվում է նաեվ Օլիմպիա թագուհին, որը Հռոմի կայսրի հարազատներից էր, եվ Արշակը ամուսնանում է Գնելի այրու՝ Փառանձեմի հետ:
Մամիկոնյան տոհմը բաժանվում է երկու թեվի: Վասակ սպարապետը դառնում է Արշակի զինակիցը, իսկ նրա եղբայր՝ Վահանը անցնում է Պարսից թագավոր՝ Շապուհ Բ.-ի (310-379)-ի կողմը:
Հռոմն ու Պարսկաստանը պատերազմի էին պատրաստվում, եվ յուրաքանչյուրը փորձում էր Հայաստանը իր կողմը քաշել: Սակայն Արշակը միշտ էլ փորձում էր չեզոք մնալ: Դրա վրա Պարսկական բանակը մտնում է Հայաստան, գրավում ու ավերում է Տիգրանակերտը, թալանվում են Արշակունիների տոհմական դամբարանները Անի-Կամախ ամրոցում:
Սասանյան Պարսկաստանի եվ Հռոմի Հովիանոս Ուրացող (363-364) միջեվ կնքված ամոթալի դաշնագրի համաձայն, Հռոմը պարտավորվում էր չօգնել Հայաստանին: Դրա վրա Շապուհը նոր հարձակումներ է ձեռանարկում Հայաստանի վրա, եվ սկսվում է Հայ-Պարսկական քարամեա պատերազմը (364-368): Հայ նախարարների մեծ մասը անցնում են պարսիկների կողմը: Սակայն հայկական բանակը Արարատյան դաշտում սպարապետ Վասակի հրամանատարությամբ ջախջախում են պարսիկներին:
Շապուհը համոզվելով որ զենքի ուժով անհնար է ընկճել հայերին, դիմում է նենգության: Տիզբոն հրավիրում է Արշակին հաշտություն կնքելու պատրվակով: Արշակը Տիզբոն է ներկայանում սպարապետ Վասակի հետ, սակայն Շապուհը նրանց կալանավորում է ու նետում հեռավոր (Անհուշ) բերդը, որտեղ Արշակը շուտով ինքնասպան է լինում 367 թվին:
Արշակ թագավորը աննկուն պայքարել է հայրենիքի անկախության պահպանման համար:
Նա զինվորական Ներսեսը (կաթողիկոս՝ Հուսիկի թոռը) նշանակեց Էջմիածնի կաթողիկոս (353-373): Ներսեսը Աշտիշատում գումարեց առաջին հայկական եկեղեցական ժողովը:
Արշակը Մասիսի հարավային կողմում կառուցում է Արշակավան քաղաքը, հրավիրելով բոլոր ցանկացողներին քալ ու այնտեղ բնակվել: Արշակավանում բնակվում են քրեական տարրեր, հանցագործներ, ինչ որ եկեղեցական խավի դժգոհությունը առաջ բերեց:
Հռոմի կախյսրի հատուկ համակրանքը Գնելի հանդեպ (Արշակի եղբորորդու)՝ կասկածներ է առաջացնումն Արշակի մոտ, որը կարծելով թե Գնելը ուզում է տիրանալ գահին՝ սպաննում է նրան: Սպանվում է նաեվ Օլիմպիա թագուհին, որը Հռոմի կայսրի հարազատներից էր, եվ Արշակը ամուսնանում է Գնելի այրու՝ Փառանձեմի հետ:
Մամիկոնյան տոհմը բաժանվում է երկու թեվի: Վասակ սպարապետը դառնում է Արշակի զինակիցը, իսկ նրա եղբայր՝ Վահանը անցնում է Պարսից թագավոր՝ Շապուհ Բ.-ի (310-379)-ի կողմը:
Հռոմն ու Պարսկաստանը պատերազմի էին պատրաստվում, եվ յուրաքանչյուրը փորձում էր Հայաստանը իր կողմը քաշել: Սակայն Արշակը միշտ էլ փորձում էր չեզոք մնալ: Դրա վրա Պարսկական բանակը մտնում է Հայաստան, գրավում ու ավերում է Տիգրանակերտը, թալանվում են Արշակունիների տոհմական դամբարանները Անի-Կամախ ամրոցում:
Սասանյան Պարսկաստանի եվ Հռոմի Հովիանոս Ուրացող (363-364) միջեվ կնքված ամոթալի դաշնագրի համաձայն, Հռոմը պարտավորվում էր չօգնել Հայաստանին: Դրա վրա Շապուհը նոր հարձակումներ է ձեռանարկում Հայաստանի վրա, եվ սկսվում է Հայ-Պարսկական քարամեա պատերազմը (364-368): Հայ նախարարների մեծ մասը անցնում են պարսիկների կողմը: Սակայն հայկական բանակը Արարատյան դաշտում սպարապետ Վասակի հրամանատարությամբ ջախջախում են պարսիկներին:
Շապուհը համոզվելով որ զենքի ուժով անհնար է ընկճել հայերին, դիմում է նենգության: Տիզբոն հրավիրում է Արշակին հաշտություն կնքելու պատրվակով: Արշակը Տիզբոն է ներկայանում սպարապետ Վասակի հետ, սակայն Շապուհը նրանց կալանավորում է ու նետում հեռավոր (Անհուշ) բերդը, որտեղ Արշակը շուտով ինքնասպան է լինում 367 թվին:
Արշակ թագավորը աննկուն պայքարել է հայրենիքի անկախության պահպանման համար:
Saturday, September 5, 2009
Հայաստանը Աշխարհակալ Տերություն: Տիգրան Բ. (95-55)Ք.Ա.
• Տիգրան Բ. կամ Տիգրան Մեծը (140-95-55) Ք.Ա. Արտաշես Աշխարհակալի թոռը՝Տիգրան Ա.-ի որդին էր: Նա գտնվում էր Պարթեվաստան որպես պատանդ:
Հորը Տիգրան Ա.-ի (115-95) Ք.Ա.-ի մահից հետո, Տիգրանը Պարթեվներին տալով 70 հովիտներ ազատվում է պատանդությունից, ու վեռադառնալով Հայաստան թագադրվում է Արտաշատում իբրեվ Հայոց թագավոր 95 թ. Ք.Ա.:
Տիգրանը իշխանության գլուխը անցնելուց հետո սկսում է երկրի հզորացման բրոցեսը: Նրա զորքերը 94 թվին Ք.Ա. մտնում են Ծոփք՝ որտեղի թագավոր Արտանեսը, որը Զարեհի շառավիղեն էր, հրաժարվում է գահից հօգուտ Տիգրանին: Ծոփքը դարեր հետո վերամիավորվում է Մեծ Հայքին մեկ հայկական պետականության մեջ:
Այնուհետեվ Տիգրանը դաշնակցում է Պոնտոսի թագավոր Միհրդատ Զ. Եվպատորի հետ, որը իր աղջիկը Կլեոպատրան կնության է տալիս Տիգրանին: 93 թ. Ք.Ա. Տիգրանի եվ Միհրդտաի դաշնակից ուժերը մտնում են Կապադովկիա, սակայն Հռոմեական ուժերի հետ չընդհարվելու համար ետ են քաշվում:
87 թ. Ք.Ա. Հայկական ուժերը ներխուժում են Ատրպտական-Մեդիա, ապա Պարթեվաստան հասնելով Էքբաթան քաղաքը: Պարթեվից թագավորը Տիգրանին զիջում է Ատրպատականից եվ Հյուսիսային Միջագետքից, ու նաեվ «արքայից-արքա» տիտղոսից որը կրում էր Պարթեվաց թագավորը: Այդ տիտղոսը սկսվում է արձանագրվել Տիգրանին դիմանկարը կրող դրամների վրա: Տիգրանը նվաճում է Կորդուք, Ադիաբենե եվ Օսրոյենեն: Ապա գրավելով Մծբինն ու Եդեսիան մոտենում է Սելեվկյան թագավորության: 83 թվին Ք.Ա. Տիգրանը Անտիոքում կը բազմի Սելեվկյան գահի վրա՝ իր նվաճումները հասցնելով մինչեվ Լիբանան եվ Պաղեստին:
Տիգրանի տերությունը տարածված էր՝ Միջերկրականից Եգիպտոս, եվ Կասպից ծովից ու Կուր գիտից Միջագետք:
Տիգրանը Սելեվկյանների վրա նահանգապետ նշանակում է Բագարատ զորավարը՝ Անտիոքի մեջ, իսկ իր եղբայրին Գուրասին՝ Մծբինի մեջ Հյուսիսային Միջագետքի նահանգապետ:
Տիգրիսի վերին հոսանքում՝ Աղձնիքի նահանգում Տիգրանը կառուցում է Տիգրանակերտ անվամբ քաղաքը, որը դառնում է նրա նոր մայրաքաղաքը:
Այնտեղ նա բնակեցնում է շատ տեղերից բերված ժողովուրդներ որոնցմէ էին հրեաները:
Հռոմեական Հանրապետությունը հանգիստ աչքով չեր դիտում Հայկական եվ Պոնտական հզորացման եվ նվաճումներին: Նրանք արեվելք են ուղարկում Լուկուլլոս զորավարը, որը կարողանում է հաղթել Միհրդատին: Միհրդատը փախչելով մտնում է Հայաստա: Լուկուլլոսը Տիգրանից խնդրում է Միհրդատը իրեն հանձնել, բայց Տիգրանը մերժում է նրա խնդրանքը:
69 թվին Ք.Ա. երբ Տիգրանը գտնվում էր հարավ, Լուկուլլոսը իր զորքերի հետ մտնում է Հայաստան: Տիգրանը նրան դեմ ուղարկում է հայկական 3000-նոց բանակ Մեհրուժանի գլխավորությամբ: Սակայն այդ գունդը պարտվում է եվ Մեհրուժանն էլ զոհվում: Դրա վրա Տիգրանը իր 6000-նոց գնդով վերադառնում է Հայաստան եվ տեսնում է որ Տիգրանակերտը պաշարվել է:
69 թվին Հոկտեմբերի 6 –ին մեծ ճակատամարտ է տեղի ունենում Տիգրանակաերտում, եվ Հռոմեացիները միայն Տիգրանի հույն վարձկանների դավաճանությամբ կարողանում են գրավել Տիգրանակերտը եվ զայն քարուքանդ անել: Լուկուլլոսը ոգեվորված իր բանակները ուղղում է Արտաշատի վրա, զայն եվս գրավելու համար:
Արտաշատին սպառնացող վտանգին՝ Տիգրանը նոր ճակատամարտ է տալիս 68 թվի Սեպտեմբերին Արածանի գետի ափին: Ճակատամարտում հայերը ջախջախում են Հռոմեական բանակը: Պոնտոսում էլ Միհրդատը կարողանում է մեծ հաղթանակ տանիլ Լուկուլլոսի դեմ: Այս պարտություններից հետո Հռոմը դժգոհ Լուկուլլոսից՝ նրան ետ կանչեցին ու ազատեցին Արերվելքի զորավարի պաշտոնից:
66 թվին Հռոմը Արեվելք է ուղարկում Պոմպեոս զորավարը: Այն ատեն Հայաստանում ներքին պառակտումներ էին ծագել, երբ Տիգրանի կրտսերը՝ Կրտսեր տիգրանը, ապստամբում է իր հոր դեմ Հռոմեացիների օգնությամբ, սակայն պարտվում է եվ անցնում Հռոմեական զորքի կողմը:
Պոմպեոսը պարտության է մատնում Տիգրան Մեծին, ապա Կրտսեր Տիգրանի ուղեկցությամբ ներխուժում է Հայաստանի խորքերը դեպի Արտաշատ:
Այն ատեն 75 ամեա Տիգրանը ստիպված հաշտություն է խնդրում: Պոմպեոսի եվ Տիգրանի միջեվ հաշտություն վ կնքվում Արտաշատում 66 թվին Ք.Ա., որի համաձայն Մեծ Հայքը զրկվում է իր արտաքին նվաճումներից՝ պահպանելով իր բուն տարածքները:
Տիգրան Մեծը մահանում է 55 թվին Ք.Ա., 85 տարիքին: Նրան հաջորդում է որդին՝ Արտավազդ Բ.:
Հորը Տիգրան Ա.-ի (115-95) Ք.Ա.-ի մահից հետո, Տիգրանը Պարթեվներին տալով 70 հովիտներ ազատվում է պատանդությունից, ու վեռադառնալով Հայաստան թագադրվում է Արտաշատում իբրեվ Հայոց թագավոր 95 թ. Ք.Ա.:
Տիգրանը իշխանության գլուխը անցնելուց հետո սկսում է երկրի հզորացման բրոցեսը: Նրա զորքերը 94 թվին Ք.Ա. մտնում են Ծոփք՝ որտեղի թագավոր Արտանեսը, որը Զարեհի շառավիղեն էր, հրաժարվում է գահից հօգուտ Տիգրանին: Ծոփքը դարեր հետո վերամիավորվում է Մեծ Հայքին մեկ հայկական պետականության մեջ:
Այնուհետեվ Տիգրանը դաշնակցում է Պոնտոսի թագավոր Միհրդատ Զ. Եվպատորի հետ, որը իր աղջիկը Կլեոպատրան կնության է տալիս Տիգրանին: 93 թ. Ք.Ա. Տիգրանի եվ Միհրդտաի դաշնակից ուժերը մտնում են Կապադովկիա, սակայն Հռոմեական ուժերի հետ չընդհարվելու համար ետ են քաշվում:
87 թ. Ք.Ա. Հայկական ուժերը ներխուժում են Ատրպտական-Մեդիա, ապա Պարթեվաստան հասնելով Էքբաթան քաղաքը: Պարթեվից թագավորը Տիգրանին զիջում է Ատրպատականից եվ Հյուսիսային Միջագետքից, ու նաեվ «արքայից-արքա» տիտղոսից որը կրում էր Պարթեվաց թագավորը: Այդ տիտղոսը սկսվում է արձանագրվել Տիգրանին դիմանկարը կրող դրամների վրա: Տիգրանը նվաճում է Կորդուք, Ադիաբենե եվ Օսրոյենեն: Ապա գրավելով Մծբինն ու Եդեսիան մոտենում է Սելեվկյան թագավորության: 83 թվին Ք.Ա. Տիգրանը Անտիոքում կը բազմի Սելեվկյան գահի վրա՝ իր նվաճումները հասցնելով մինչեվ Լիբանան եվ Պաղեստին:
Տիգրանի տերությունը տարածված էր՝ Միջերկրականից Եգիպտոս, եվ Կասպից ծովից ու Կուր գիտից Միջագետք:
Տիգրանը Սելեվկյանների վրա նահանգապետ նշանակում է Բագարատ զորավարը՝ Անտիոքի մեջ, իսկ իր եղբայրին Գուրասին՝ Մծբինի մեջ Հյուսիսային Միջագետքի նահանգապետ:
Տիգրիսի վերին հոսանքում՝ Աղձնիքի նահանգում Տիգրանը կառուցում է Տիգրանակերտ անվամբ քաղաքը, որը դառնում է նրա նոր մայրաքաղաքը:
Այնտեղ նա բնակեցնում է շատ տեղերից բերված ժողովուրդներ որոնցմէ էին հրեաները:
Հռոմեական Հանրապետությունը հանգիստ աչքով չեր դիտում Հայկական եվ Պոնտական հզորացման եվ նվաճումներին: Նրանք արեվելք են ուղարկում Լուկուլլոս զորավարը, որը կարողանում է հաղթել Միհրդատին: Միհրդատը փախչելով մտնում է Հայաստա: Լուկուլլոսը Տիգրանից խնդրում է Միհրդատը իրեն հանձնել, բայց Տիգրանը մերժում է նրա խնդրանքը:
69 թվին Ք.Ա. երբ Տիգրանը գտնվում էր հարավ, Լուկուլլոսը իր զորքերի հետ մտնում է Հայաստան: Տիգրանը նրան դեմ ուղարկում է հայկական 3000-նոց բանակ Մեհրուժանի գլխավորությամբ: Սակայն այդ գունդը պարտվում է եվ Մեհրուժանն էլ զոհվում: Դրա վրա Տիգրանը իր 6000-նոց գնդով վերադառնում է Հայաստան եվ տեսնում է որ Տիգրանակերտը պաշարվել է:
69 թվին Հոկտեմբերի 6 –ին մեծ ճակատամարտ է տեղի ունենում Տիգրանակաերտում, եվ Հռոմեացիները միայն Տիգրանի հույն վարձկանների դավաճանությամբ կարողանում են գրավել Տիգրանակերտը եվ զայն քարուքանդ անել: Լուկուլլոսը ոգեվորված իր բանակները ուղղում է Արտաշատի վրա, զայն եվս գրավելու համար:
Արտաշատին սպառնացող վտանգին՝ Տիգրանը նոր ճակատամարտ է տալիս 68 թվի Սեպտեմբերին Արածանի գետի ափին: Ճակատամարտում հայերը ջախջախում են Հռոմեական բանակը: Պոնտոսում էլ Միհրդատը կարողանում է մեծ հաղթանակ տանիլ Լուկուլլոսի դեմ: Այս պարտություններից հետո Հռոմը դժգոհ Լուկուլլոսից՝ նրան ետ կանչեցին ու ազատեցին Արերվելքի զորավարի պաշտոնից:
66 թվին Հռոմը Արեվելք է ուղարկում Պոմպեոս զորավարը: Այն ատեն Հայաստանում ներքին պառակտումներ էին ծագել, երբ Տիգրանի կրտսերը՝ Կրտսեր տիգրանը, ապստամբում է իր հոր դեմ Հռոմեացիների օգնությամբ, սակայն պարտվում է եվ անցնում Հռոմեական զորքի կողմը:
Պոմպեոսը պարտության է մատնում Տիգրան Մեծին, ապա Կրտսեր Տիգրանի ուղեկցությամբ ներխուժում է Հայաստանի խորքերը դեպի Արտաշատ:
Այն ատեն 75 ամեա Տիգրանը ստիպված հաշտություն է խնդրում: Պոմպեոսի եվ Տիգրանի միջեվ հաշտություն վ կնքվում Արտաշատում 66 թվին Ք.Ա., որի համաձայն Մեծ Հայքը զրկվում է իր արտաքին նվաճումներից՝ պահպանելով իր բուն տարածքները:
Տիգրան Մեծը մահանում է 55 թվին Ք.Ա., 85 տարիքին: Նրան հաջորդում է որդին՝ Արտավազդ Բ.:
Հայ Ժողովրդի Ծագումը
Հայկական լեռնաշխարհում 3-րդ եվ 2-րդ հազարամյակներում ապրում էին հարյուրավոր հնդ-եվրոպական ցեղեր:
Հայ ժողովրդի կազմավորման մասնակցել են հնդեվրոպալեզու ցեղախումբեր, որոնցից ամենախոշոր ցեղերն էին.- «ՀԱՅ» եվ «Արմեն» ցեղախմբերը:
· ՀԱՅԱՍԱ
Խեթերը (Հիթիթները) իրեպց պետությունը ստեղծել են Փոքր Ասիայում (18-12)րդ դարերին Ք.Ա.:
Իսկ Հյուսիսային Միջագետքում Միտանիները (Խուռիները) ստեղծում են իրենց պետությունը (17)րդ դարում Ք.Ա.:
Հայասա պետությունը գտնվում էր Մեծ Հայքից Սեվ Ծով տարածքի վրա: Հայասա-Ազզիից եկել է հայ ժողովրդի «ՀԱՅ» անվանումը: Հայասայի կենտրոնն էր Անի-Կամախը Եփրատի ափին:
Հայասա բառը նշանակում էր = Հայ + ասա (խեթերեն) = Հայերի երկիր
Հայասայի առաջին հիշատակությունը եղել է խեթական Սուպպիլուլիումի (1380-1346) Ք.Ա. թագավորի տարեգրությունում, որը իր հոր Տուդխալիա Գ. Թագավորի հետ (1410-1380) թագավորի հետ երկու արշավանքներ է կատարել Հայասայի վրա: Պատերազմը տեղի է ունեցել Կումախխայի մոտ եվ ավարտվել է Կարաննիի պարտությամբ:
Հետագային Սուպպիլուլիումի եվ Հայասայի թագավոր՝ Հուգաննայի միջեվ դաշնագիր է կնքվում, եվ Սուպպիլուլիումը իր քրոջ կնության է տալիս Հուգաննային:
Հուգաննայի մահից հետո, Աննիա թագավորը հարձակվում է Դանկուվա խեթական քաղաքի վրա 1338 Ք.Ա., սակայն խեթերի Մուրշիլի Բ. Թագավորը (1346-1320) Ք.Ա., 1335-ին հարձակվում է Հայասայի վրա եվ գրավում է զայն:
Հայասայի վերջին հիշատակությունը 13-րդ դարում խեթական մի արձանագրությունում է:
Կարաննի թագավորին է վերագրվում ԿԱՐԻՆ թագավորի կառուցումը, իսկ Աննիա թագավորին՝ Անիի կառուցումը (Անի-Կամախ):
· Արմենի-Շուպրիա
Արմենները վաղուց ապրել են Հայկական լեռնաշխարհի հարավ-արեվմտյան եվ Փոքր Ասիայի արեվելյան մասում: Ասորեստանյան արձանագրություններում Արմենները հիշատակվում են «ուրումե», իսկ ուրարտական արձանագրություններում՝ «ուրմե» կամ «արմե» անուններով, Հոմերոսը հիշատակում է «արիմ» ժողովուրդ անունը:
Իսկ «Արմենի», «Արմենիա», «Արմինա» անունները խուրիտտա-ուրարտական ծագում ունին: Արմենի նշանակում է Արմե + նի(խուրիտական մասնիկ) = Արմենների երկիր:
23-րդ դարում Ք.Ա. գրված մի արձանագրությունում հիշատակվում է որ Ակկադի թագավորի Նարամ-Սինի դեմ ելել են 17 թագավորներ, որոնցմէ 11-րդը Արմանի երկրի Մանդակինա թագավորն է:
Երկրորդ հիշատակությունը եղել է Սարգոն Ա.-ի (1980-1948) Ք.Ա. մի արձանագրությունում, ըստ որի Արմանի երկիրը Սարգոնի տիրապետությախն տակ է եղել:
Իսկ «ուրումե» ձեվը առաջին անգամ հիշատակավել է Ասորեստանյան թագավոր Թիգլադպլասար Ա. թագավորի (1115-1077) Ք.Ա. ժամանակ: Նա հիշատակել է որ ուրումեացիները գրավել են Շուպրիա երկրի Ալզի եվ Աղձնիքի շրջանները:
Ուրարտացիներից առաջինը Մենուան էր որ արշավեց Արմենի-Շուպրիայի վրա, զայն կոչելով Ուրմեուխի:
773 Ք.Ա. Արգիշտի Ա.-ը արշավում է Ուրմեի վրա, ավերելով եվ 24 հազար գերի տանելով:
«Արմե» ձեվով առաջին անգամ հիշատակվում է Սարդուր Բ.ի օրով: Նա 3 արշավանքներ է ձեռնարկում տանելով 8500 գերիներ:
· Հայասայից հարավ ընկած էր Սուխմու երկիրը: Այստեղից է հնարավոր Հայաստանին տրված վրացերեն անվանում՝ Սոմխեթին:
Եփրատի աջաթնյակում ընկած էր Թեգարամա երկիրը, որը Աստվածաշնչում հիշատակված Թորգոմի տունն է: Թեգարամայից հարավ ընկած էր Մելիդ երկիրը, ներկայի Մալաթիան:
· Նայիրի
14-13րդ դարերում Վանա լճի շրջակայքում եվ ավելի հարավ ու արեվմուտք ապրում էին խուրիտտա-ուրարտական ցեղեր, որոնք ասորեստանյան արձանագրութուններում կրում էին ՆԱԻՐԻ անունը, որը ասորերեն նշանակում էր (Գետերի Երկիր) այն պատճառով որ գտնվում էր Եփրատ եվ Տիգրիս գետերի միջեվ:
Նաիրիի առաջին հիշատակությունը Սալմանասար Ա-ի (1280-1261) Ք.Ա.-ի արձանագրությունում է, որը նվաճել է Նաիրին:
Թուկուլթի-Նինուրտան (1261-1239) Ք.Ա. նունպես արշավել է Նաիրիի վրա, որի ժամանակ նրա դեմ են ելել Նաիրիի 40 թագավորները (ցեղային միությունների պետերը):
Թիգլադպալասար Ա.-ը Նաիրիի վրա երեք արշավանքներ է ձեռնարկել, իսկ Ասուրնազիրապալ Բ.-ը (883-859) արշավանքներ է կատարել:
· Էթիունի
Արարատյան դաշտում եվ նրանից հյուսիս տարածված էր Էթիունի ցեղային միությունը, որին արեվմուտքում սամանակից էր Նաիրին: Սեվանա լճի շրջակայքը կոչվում էր Ջրային Էթիունին: Էթիունիի կենտրոնական մասն էր կազմում Ազա երկիրը, որի տարածքում է գտնվում այժմու Երեվանը:
· Դայա
Գտնվում էր Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիս-արեվմուսքում, եվ նա իր անունը փոխանցել է հայկական Տայք նահանգին:
· Վանի (Ուրարտու, Արարատի) Թագավորությունը
Հայկական լեռնաշխարհի հարավին բնակվում էին «Ուրուատրի» ցեղախումբը որը բաղկացած էր 8 ցեղերից: 13րդ դարում Ասորեստանի թագավորը արշավել ու ավերել է նրանց երկիրը:
859 Ք.Ա. հիշատակվում է Արամե Բիայնիլիի թագավորը, որն Արճեշը (Արզասկու)ն ընտրեց իր մայրաքաղաքը:
Արամեին հաջորդեց Լուտիպրին, ապա նրա որդի Սարդուր Ա. (835-825) Ք.Ա., որը Ուրարտուի մայրաքաղաք Տուշպա-Վանի կառուցման մասին թողել է սեպագիր արձանագրություն ինքզինք կողելով «Մեծ արքա, հզոր արքա, տիեզերքի արքա, արքաների արքա»:
Սարդուրին հաջորդում է որդին Իշպուինին (825-810), ապա նրա որդի Մենուան (810-786) Ք.Ա. որոնց ատեն թագավորությունը հզորանում է: Հյուսիսում հասնելով Արաքսի ափերին, Արարատի հյուսիսային փեշերին Մենուան կառուցում է (Մենուախինիլի) քաղաքը: Ապա նա նվաճում է Ուրմե (Տարոն) եվ Արխի (Հարք) նահանգները: Արեվմուտքում էլ նվաճում է Ծուփա (Ծոփք) եվ Մելիդ (Մալաթիա) երկրները:
Մենուան կառուցել է նաեվ Վայոց Ձորից Վան հասնող 72 կիլոմետրանոց ջրանցք (Մենուայի պեղվածք), որը հետագային կոչվեց՝ Շամիրամի ջուր:
Մենուային հաջորդում է նրա որդի Արգիշթի Ա.-ը (786-764) Ք.Ա., որը նվաճում է Արարատյան դաշտը, եվ 782 թ.-ին հիմնադրում է Էրեբունի բերդաքաղաքը, (Արին բերդ) բլրի վրա, ԱՐ աստուծո անունով, այնտեղ բնակեցնելով 6600 հայ ռազմիկներ իրենց ընտանիքներով:
Մի տարի հետո Արարատյան դաշտի կենտրոնում կառուցում է Արգիշթիխինիլի (Արմավիր) քաղաքը: Ապա նվաճում է Սեվանա լճին, Շիրակին եվ Դաիուխի (Տայք)ին:
Արգիշթիին հաջորդում է նրա որդին Սարդուր Բ.-ը (764-735), որը նվաճում է Վելիքուխ (Գեղարքունիք)-ը, եվ արշավում է Արմե երկրի վրա:
743 բ. Ք.Ա. Ասորեստանի Թիգլադբալասար Գ. Թագավորը պարտության է մատնում Սարդուրին, ապա պաշարում է մայրաքաղաք Տուշբան, սակայն չի կարողանում գրավել զայն:
Սարդուրին հաջորդում է նրա որդի՝ Ռուսա Ա.-ը (735-713) Ք.Ա., որը կառուցել է (Ռուսախինիլի) քաղաքը: Նրա ժամանակ Ասորեստանի թագավոր Սարգոն Բ.-ը հարձակվում է Ռուսայի ենթակա (Մուծածիր) իշխանության վրա, թալանելով (Խալդ) եվ (Թեյշեբաին)ի աստծու տաճառները:
Սկսվում են Հյուսիսային Կովկասից զավթել քոչվոր Կիմմերները, նրանց հաջորդում են Սկյութները:
Ռուսային հաջորդում է նրա որդին Արգիշթի Բ.-ը (713-685) Ք.Ա., որը խուսափում է Ասորեստանի հետ ընդհարվումից:
Ռուսա Բ.-ը (685-645) Ք.Ա. դաշնակցում է Կիմմերների հետ, ապա արշավում ու գրավում Փռյուգիան ու Խաթթին:
Զվարթնոցի ավերակներում հայտնաբերված մի արձանագրությունում պարզվում է որ Ռուսան Հրազդանի հովտում տնկել է խաղողի տնկեր ու պտղատու ծառեր: Նա կառուցել է Թեյշեբաինի (Կարմիր Բլուր)ի միջնաբերդը Երեվանի մոտ: Նրա ժամանակ է եղել Սարասար եվ Ադրամելիքի փախուստը Հայաստան ազատվելով Սենաքերիբից (704-681 ) Ք.Ա.:
Այս շրջանին հզորանում է Մարական թագավորությունը որը դաշնակցելով Հայաստանի եվ Բաբելոնի հետ կործանում է Ասորեստանյան թագավորությունը 612 թ. Ք.Ա.: Թագավորում են Սարդուր Գ. 645-635 , Սարդուր Դ. 635-625, Արգիշթի Գ. 625-620, Էրիմենա 620-610, Ռուսա Գ. 610-600, Ռուսա Դ 600-590 թագավորները:
Մոտավորապես 590 թ. Ք.Ա. մարերը մտնում են Արարատյան դաշտ եվ տեղական ցեղերի օժանդակությամբ կործանում են Ուրարտուի շատ մը քաղաքներ ու կենտրոններ, այդ թվին նաեվ Թեյշեբաինին:
Ուրարտուի թագավորության անկման հետ ավարտվում է Հայ Ժողովրդի կազմավորման բրոցեսը: Լեռնաշխարհի բնակչությունը համախմբվում է մի նոր համահայկական պետության մեջ, Երվանդունիների թագավորությունում:
Subscribe to:
Posts (Atom)
