Friday, September 18, 2009

Հայաստանը Մոնղոլական Տիրապետության Ժամանակաշրջանում

Չինգիզ խանը 1219 թ. նվաճեց Միջին Ասիան ու Պարսկաստանի հյուսիսը, իսկ 1220 թ. Ատրպատականի վրայով մտավ Աղվանք: Դրա վրա վրաց թագավոր՝ Գեորգի Լաշան Զաքարյան Իվանեի հետ հայ-վրացական միացյալ բանակով Կուրմանի մոտ ճակատամարտ տվեցին, սկայն մեծ պարտություն կրեցին մոնղոլներից:
Խորեզմի թուրքմեն խան՝ Ջալալեդդինը 1225 թ. ասպատակեց Հայաստանը, Վրաստանն ու Ատրպատականը: Նրա դեմ ելան Զաքարյան Իվանեի հայկական զորքերը, սակայն Գառնիի ճակատամարտում պարտվեցին: Ջալալեդդինը 1226 թ. գրավեց Թիֆլիսը: Նրա ասպատակությունները Հայաստանում տեվեցին 7 տարիներ: Այդ շրջանին նրա դեմ ելան նույնիսկ մահմեդական իշխանները՝ Խլաթի էմիրը, Իկոնիայի սելչուկ սուլթանն ու Եգիպտոսի Էյուբյան սուլթանը: Նրան ք Ջալալեդդինին Երզնկայի ճակատամարտում ծանր պարտության մատնեցին, իսկ 1231 թ. Ամիդի մոտ վերջնականապես ջախջախեցին, որտեղ եվ սպաննվեց Ջալալեդդինը:
Ջալալեդդինին հետապնդող մոնղոլական զորքերը 1231 թ. կողոպտեցին Վասպուրականը, Ամիդ եվ Արզն քաղաքները, եվ Վարագա վանքը՝ սրի քաշելով բնակչությանը: Ավերվեց նաեվ Գանձակը: Սակայն Հայաստանում չհաստատվելով վերադարձան Իրան:
1236 թ. 3Օ հազարանոց մոնղոլական բանակը Չարմաղանի գլխավորությամբ արշավեց Հայաստան: Գրավվեց ամբողջ Սյունիքը: Ապա անցնելով Արարատյան դաշտ ու Շիրակ՝ մոնղոլական բանակը մոտենում է Անի քաղաք: Չարմաղանը Անի պատվիրակություն է ուղարկում քաղաքը հանձնելու համար, սակայն Անի քաղաքի ավագանին մերժելով քաղաքը հանձնել, հարձակվում ու կոտորում են մոնղոլների պատվիրակներին: Մոնղոլները պաշարում են ու գրավում են Անին, կողոպտելով ու կոտորելով բնակչությանը:
Դրանից հետո գրավվում է Կարսը, եվ Անիի ու Կարսի գրավումով մոնղոլները նվաճում են Հայաստանի հյուսիսային շրջաններին:
Չարմաղանի հաջորդ Բաչու խանը 1242 թ. արշավում է Կարինի ու հարավային Հայաստանի վրա: Նախ գրավվում է Կարինը, ապա 1243 թ. Չմանկատուկ գյուղաքաղաքի մոտ ջարդելով Իկոնիայի սուլթանության բանակին գրավում են Կեսարիան ու Երզնկան: 1245 թ. արշավում են Վասպուրական ու Տուրուբերան, գրավում են Խլաթն ու Բաղեշը: Այսպիսով գրավվում է Հայաստանի հարավային նահանգները:
1236-1245 թթ. ամբողջ Հայաստանը դառնում է մոնղոլական լծի տակ:
Մոնղոլները նվաճված ժողովուրդների հանդեպ կիրառում էին մասսայական կոտորածի եվ քաղաքների ու գյուղերի ամայացման քաղաքականություն: Այս քաղաքականությունը հայ բնակչության նոր մասսայական արտագաղթի պատճառ դարձավ: Այս ընթացքում Հայաստան ներխուժած թաթար ու միջինասիական-թուրանական քոչվոր ցեղերը տիրեցին տեղական բնակչության (հայերի) պատկանող հողերին: Իշխանությունները հարկերն էլ սաստակցրեցին 1246-1247 թթ. ուղարկելով Արղուն ու Բուղա հարկահավաքները:
Հայ եվ վրացի իշխանները ձեռնամուխ եղան ապստամբություն կազմակերպելու: 1249 թ. հայ-վրացական ուժերը կենտրոնացան Թիֆլիսում ու Լոռիում: Սակայն մոնղոլներին ապստամբությունը հայտնի դառնալով՝ ձերբակալվում են կազմակերպիչները որոնց թվում էր նաեվ վրաց թագավոր՝ Դավիթը:
Մոնղոլական մեծ տերությունը բաժանված էր 4 ուլուսների (նահանգների), այդ ուլուսների մեկի կազմին մեջ մտնում էր Հայաստանը: 1254 թ. Հայաստանում անցկացվեց նոր աշխարհագիր, որը սահմանեց հարկատվության եվ զինապարտության նոր կարգ:
Մոնղոլական հարկերից էին: Մալը, Թաղարը,Փախչուրը, Խալան, Տամաղան եվ Յամը (Երթեվեկության հարկ):
Հայ եվ վրացի ազնվականության համար ամենածանր պարտականություններից էր զինապարտությունը: Մոնղոլների մեծ չափի հարկապահանջությունը նրանց դեմ հանեց հայ եվ վրացի բնակչության բոլոր խավերին, եվ 1259-1261 թթ. բռնկվեց նոր ապստամբություն: Ապստամբության ղեկավարներն էին՝ Վրաց թագավորը, Խաչենի իշխան Հասան-Ջալալը, Զաքարյան Զաքարե որդի՝ Շահնշահի եվ Զաքարյան Իվանեի դուստր՝ Խոշաքը:
Ապստամբները ջարդեցին Արղունի զորքերին, սակայն լուրջ հաղթություն չունեցան: Արղունը ձերբակալեց վրաց թագուհուն, հայ իշխաններ՝ Հասան-Ջալալին ու Զաքարյան Զաքարեին (վերջին երկուքին մահապատժի ենթարկելով): Ապստամբությունը ճնշվեց 1261 թ.:
Հուլավուի օրոք մոնղոլական երկու ուլուսների միջեվ՝ (Ոսկե Հորդայի) եվ (Էլղանության) սկսվել էր հակամարտություն: Դրա հետեվանքով Անդրկովկասն ու Հայաստանը վերածվել էին պատերազմական թատերաբեմի: Էյլղանության խաներ՝ Աբաղան (1265-1282), Արղունը (1282-1291) եվ Ղազան-խանը (1295-1304) պատերազմում էին Ոսկե Հորդայի եվ Եգիպտոսի մեմլուքների դեմ:
Այս բոլորը կործանարար հետեվանքներ են ունենում Հայաստանի ու Վրաստանի համար: Դվինը քայքայվեց ու ավերեվեց, եվ 14-րդ դարասկզբից դադարեց որպես քաղաք գոյություն ունենալուց: Նույնպես Անին 13-րդ դարի վերջերից սկսեց անկում ապրել, իսկ 15-րդ դարասկզբից դադարեց քաղաք լինելուց: 1314 թ. Կարինում գրված մի ձեռագրում պատմվում է թե երկիրը տառապանքի մեջ է, հայ ժողովուրդը ի սպառ նվազում է:
13-14-րդ դարերին տեղի ունեցած բնակչության մասսայական արտագաղթը մեծ աղետ էր հայ ժողովրդի համար: Նրանք գաղթում էին Ղրիմ, Աստրախան, Ուկրաինա եվ Լեհաստան:
14-րդ դարի առաջին քառորդում Էլղանությունը շատ տկարացել էր, Հայաստանում հաստատվել էին թուրքմենական ցեղեր:Հայաստանի հյուսիսային նահանգներում իշխում էին Չոբանյանները (Թավրեժ կենտրոնով), իսկ հարավային նահանգներում Ջելայիրները (Բաղդադ կենտրոնով): Հայկական իշխանությունները շարունակում էին մնալ՝ Զաքարյանները Շիրակում, Վաչուտյանները արագածոտնում, Օրբելյանները Սյունիքում իսկ Պռոշյանները Վայոց Ձորում ու Կոտայքում:
Դեռեվս մոնղոլական առաջին արշավանքների ժամանակ նեխուժեցին Միջին Ասիայի թուրքմենական ցեղերը, որոնց թվում էին Կարա-Կոյունլու եվ Ակկ-Կոյունլու ցեղախմբերը:
14-րդ դարի վերջերին Կարա-Կոյունլուները հաստատվեցին Վանա լճի շրջակայքում, իսկ Ակկ-Կոյունլուները Մոկսի, Աղձնիքի եվ Ծոփքի գավառներում:
Լենգթեմուրի զորքերը Թավրեժը գրավելուց հետո 1386 թ. արշավեցին Հայաստանի վրա, մտնելով Նախիջեվան ու ասպատակելով Սյունիքը, ապա գրավեցին Ոորտան բերդը ու շարժվեցին Արարատյան դաշտ (Կարինի շրջան): Նրանք հարձակվեցին Կարա-Կոյունլուների վրա, բայց Ճապաղջուրում պարտվեցին ու նահանջած ատեն 1387 թ. պաշարեցին Վանը: 25 օր պաշտպանվելուց հետո քաղաքի բնակչությունը տեղի է տվում: Լենգթեմուրը հրամայում է կանանց ու երեխաներին գերի տանել, մնացած բոլորին քաղաքի բերդի պարսպներից վայր նետել:
Դրանից հետո Լենգթեմուրի զորքերը երկու հեռացան Հայաստանից, բայց նորից երկու անգամ էլ (1394-1396) եվ (1400-1402) թթ. հարձակվեցին կողոպտելով ու կոտորելով ժողովրդին:
Երեվանը 15 –րդ դարի 3Օ-ական թվականներից դառնում է Արարատյան դաշտի եվ ամբողջ Արեվելյան Հայաստանի վարչական կենտրոն:

Tuesday, September 15, 2009

Հայաստանը Սելջուկ-թուրքերի Տիրապետության Ժամանակաշրջանում

1048 թ. սելջուկ-թուրքերը (Գդուլմուշ) եվ (Իբրահիմ Յանալ) զորապետների գլխավորությամբ արշավեցին Հայաստան, մտնելով Խոյ եվ Սալմաստ գավառներից, անցնելով Բերկրի ու Վանա լճից դեպի Մանազկերտ: Սելջուկները ավերեցին բազմաթիվ ավաններ ու գյուղեր, շատ մարդկանց սրով սպաննեցին ու բազմաքանակ գերիներով վերադարձան Իրան:
1049 թ. սեպտեմբերին նույն զորապետերը նույն ճանապարհով նորից արշավեցին Հայաստանի վրա, եվ Սմբատաբերդ լեռան մոտ կոտորեցին տասնյակ հազարավոր մարդկանց, եվ կործանելով Արծն քաղաքը:
Բյուզանդական կայսրությունը թորձեց կասեցնել սելջուկների առաջխաղացումը: 1049 թ. Անիի կառավարիչ Կամենասը, Վասպուրականի կառավարիչ Ահարոն Բուլղարը եվ Հյուսիսային Միջագետքի կառավարիչ Գրիգոր Մագիստրոսը: Վրաց իշխան Լիպարիտի հետ Բասենում ճակատամարտ տվեցին սելջուկներին: Սակայն Ահարոնի ջոկատները դուրս գալով Բյուզանդական զորքերը պարտվեցին:
1054 թ. սելջուկները 3-րդ արշավանքը կատարեցին Հայաստանի վրա Տուղրիլ բեկի գլխավորությամբ: Տուղրիլը ձգտում էր գրավել Կարինը, սակայն դիմադրության հանդիպելով ետ քաշվեց: Ապա փորձեց հարձակվել Կարսի վրա, այնտեղ էլ դիմադրության հանդիպեց Կարսի թագավոր՝ Գագիկ Աբասյանի զորքերից: Աչքի ընկավ Գագիկի հրամանատարներից քաջարի Թաթուլը:
Տուղրիլի զորքերը պաշարում են Մանազկերտը՝ օգտագործելով բաբաններ, սակայն ամբողջ մի ամիս պաշարելուց հետո ամոթահար հեռանում են Մանազկերտից:
Սելջուկների գործած ավերածությունները Հայաստանում առաջ բերեցին բնակչության մասսայական արտագաղթ եվ թուլացրին Հայաստանը:
Սելջուկները 1Օ տարի դադարեցրին արշավանքները, երբ վերսկսվեց Տուղրիլի հաջորդ ալփ-Արսլանի (1063-1072) թթ. օրով: Նա 1064 թթ. մեծ բանակով արշավեց Հայաստանի վրա, գալով Վրաստանից: Նախ գրավելով Լոռին, ապա իջնելով Շիրակ՝ նրա զորքերը պաշարեցին Անի քաղաքը: Բյուզանդական զորքերի քաշվելու պատճառով սելջուկները մտան Անի, որը Ալփ-Արսլանը հանձնեց քրդական ցեղախմբի պատականող Շեդադյան էմիր Փադլունին:
Նույն թվին Ալփ-Արսլանը գրավեց Արարատյան դաշտն ու Սյունիքը: Սյունիքի թագավոր՝ Գրիգոր Ա.-ը հնազանդությունը հայտնեց ալթ-Արսլանին եվ այսպիսով պահպանեց իր թագավորությունը:
1064 թ. սելջուկներին հաջողվում է նվաճել Լոռին,Սյունիքը, Արարատյան դաշտն ու հարեվան Աղվանքն ու Վրաստանի արեվելյան շրջանները: Հետագային այնտեղ ներխուժեցին ու բնակվեցին սելջուկյան ցեղերը:
1070 թ. սելջուկները սկսեցին արշավել Հայաստանի հարավային եվ արեվմտյան մասերը, գրավելով Բագրեվանդն ու Մանազկերտը: 1071 թ. Մանազկերտում տեղի ունեցավ հզոր ճակատամարտ մը սելջուկների եվ Բյուզանդացիների միջեվ: Կռվի դաշտում բյուզանդական մի քանի զորավարներ լքելով պատերազմը՝ նպաստեցին թուրքերի հաղթանակին: Պատերազմում զոհվեց Բյուզանդիայի կայսր Ռոմանոս Դ. (1067-1071):
Ալփ-Արսլանի հաջորդ՝ Մելիքշահը (1072-1092) իր իշխանությունը ճանաչեց ամբողջ Մերձավոր Արեվելքի եվ Հայաստանի վրա: Սելջուկները նվաճված բնակչության վրա մեծամեծ հարկեր էին պարտադրում, որոնք ավելի ծանր էին գյուղացիների համար: Մելիքշահից հետո սելջուկյան պետությունում սկսեցին խռովություններ, որը պատճառ դարձավ պետության բազմաթիվ իշխանությունների բաժանման:
Սելջուկյան տիրապետության ժամանակաշրջանում Լոռիի թագավորությունը տակավին անկախ էր՝ ընդգրկելով Գուգարքի արեվելքը (Տաշիր-Ձորագետը), Ուտիքի արեվմուտքը: Այնտեղ իշխում էին Կյուրիկեի որդիներ՝ Դավիթն ու Աբասը: Իսկ Կապանի կամ Սյունիքի թագավորությունը ընդգրկում էր Զանգեզուրը, եվ թագավորում էր Սենեքերիմը, ապա նրա որդին՝ Գրիգոր Բ.:
Հայկական իշխանություններ էին նաեվ.- Արցախում Խաչենի Հասան-Ջալալյանների իշխանությունը, Աղթամարում արծրունիների իշխանությունը, Սասունում իշխում մէր Թոռնիկն ու նրա որդիները Չորտվանելն ու Վասակը, եվ Մոկքի իշխանությունը:
Հայաստանում առաջացել էին նաեվ թուրքական եվ օտարազգի իշխանություններ: Նրանցից առաջիններէն էր՝ Դվինում ու Անիում Շեդադյանների իշխանությունը քուրդ ցեղապետ Փադլունի գլխավորությամբ:
Շահարմենների էմիրությունը 12-րդ դարի սկզբին հիմնեց Սուքման Էլ-Քութբին՝ Մանազկերտ,խլաթ, Տարոն ու Վասպուրական շրջաններում:
Կարինում իշխում էին Սալդուխյանները, իսկ Հայաստանի հարավում՝ Աղձնիքում ու Մոկքում իշխում էին Օրդուխյանները, Մերդին կենտրոնով:
12-րդ պդարասկզբին կազմավորված այս չուրքական էմիրությունների բնակչության մեծ մասը հայեր էին:

Sunday, September 13, 2009

Հայաստանը Բագրատունիների Թագավորության շրջանում 885-1045

855 թ. արաբ խալիֆը Սմբատ Բագրատունու որդի՝ Աշոտին նշանակում է Հայաստանի կառավարիչ: Դրանով դուրս բերվեց արաբական զորքերից մաս մը եվ սահմանափակվեց Դվինում նստած արաբ ոստիկանի գործունեությունը: 9-րդ դարի 60-ականներին Աշոտը ստացավ (Իշխանաց-իշխան) տիտղոսը:
Աշոտը հմտորեն օգտագործեց արաբա-բյուզանդական հակամարտությունները Հայաստանին զերծ պահելու համար օտար ուժերի ներխուժումից:
9-րդ դարում ասպարեզի վրա մնացել էին Բագրատունիների, Արծրունիների ու Սյունեցիների ֆեոդալական տները: Բագրատունիները կարողացան ստեղծել 4Օ հազարանոց վարժեցրած բանակ: Սպարապետ նշանակվեց Աշոտի եղբայր՝ Աբասը: Բագրատունիները բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատեցին վրացիների ու աղվանների հետ: Աշոտը բարեկամական կապեր հաստատեց նաեվ Բյուզանդիայի կայսր՝ Վասիլ Ա.-ի հետ:
Հայաստանը թագավորություն հռչակելու եվ Աշոտին թագավոր ճանաչելու հարցը հասունացել էր: 875-877 թթ. կաթողիկոս՝ Գեորգ Բ. Գառներցի, Սյունյաց իշխաններ՝ Վասակի եվ Գրիգոր Սուփանի եվ Արծրունյաց իշխան Գրիգոր-Դերենիկի նախաձեռնությամբ գումարվեց ռողով եվ որոշվեց Աշոտին հռչակել հայոց թագավոր, առաջարկ ուղարկելով արաբ խալիֆին:
885 թ. ԷլռՄութամիտ խալիֆը (870-892), Աշոտին ուղարկում է թագավորական թագ ու հանդերձանք, ճանաչելով Հայաստանի թագավորությունը: Շուտով Աշոտի թագավորությունը ճանաչեց նաեվ Վասիլ Ա. կայսրը:
Աշոտը թագավորեց (885-890), իրեն հաջորդեց ավագ որդին՝ Սմբատը (890-914), որը ընդարձակեց թագավորության սահմանները: 892 թ.-ին Սմբատը մտավ դվին ձերբակալելով արաբ էմիրին: Ապա իր թագավորության միացուց նաեվ Տարոնը, Աղձնիքի հյուսիսն ու Տայքը:
Սմբատը օգնեց Վրաստանին արաբներին դուրս քշելու համար, եվ վրաց իշխն Ատրներսեհին թագ շնորհեց: 893 թ.-ին Սմբատը Բյուզանդիայի հետ առեվտրական պայմանագիր կնքեց:
Իրեն ենթարկեց իր հորեղբոր Աբբասին որը Կարսում ամրանալով փորձում էր տիրել գահին:
Սակայն Հայաստանի հզորացումը հաճելի չեր արաբներին: Ատրպատականի էմիր՝ Ավշինը 893 թ. (հայ-բյուզանդական) պայմանագիրը դիտելով իբր հնազանդության խախտում, շարժվեց Սմբատի վրա: Սակայն Ավշինը հանդիպեց Սմբատի 30 հազարանոց բանակին, եվ լսելով Սմբատի բացատրությունը թե կնքվածը առեվտրական պայմանագիր է եվ օգտում է նաեվ արաբներին՝ հաշտություն առաջարկեց եվ իր զորքը ետ տարավ:
Սակայն 894 թ. Ավշինը նորից շարժվեց դեպի Հայաստան գրավելով Դվինը (որը 893 թ. երկրաշարռին քարուքանդ էր եղել): Սմբատը Ավշինից հաշտություն առաջարկեց ուշարկելով պատվիրակություն Գեորգ Բ. կաթողիկոսի գլխավորությամբ, սակայն Ավշինը մերժելով բանտարկեց կաթողիկոսը եվ անցավ հարձակման: Ճակատամարտը տեղի ունեցավ Արագածոտնի Դողս գյուղի մոտ եվ ավարտվեց հայերի հաղթանակով: Նույն ժամանակ Հյուսիսային Միջագեսքի էմիր Ահմեդը գրավեց Աղձնիքն ու շարռվեց դեպի Տարոն: Նրա դեմ ելան Սմբատի 60 հազարանոց բանակը, սակայն Տարոնի ճակատամարտում հայկական բանակը (Գագիկ Արծրունու) դավաճանության պատճառով պարտություն կրեց:
896 թ. Ավշինը Աղվանքի վրայո մտավ Վրաստան եվ արշավեց դեպի Հայաստան: Արաբները գրավեցին Կարսը՝ գերելով թագավորի ընտանիքը եվ շարժվեցին դեպի Դվին: Սմբատը Տայքից օժանդակ ուժ ստանալով վերադարձավ Երազգավորս եվ հաշտություն կնքեց Ավշինի հետ:
Ավշինի մահից հետո (899) թ. նրա եղբայրը՝ Յուսուֆը 901 թ. արշավեց դեպի Հայաստան, սակայն հանդիպելով Սմբատի կազմակերպված զորքերին՝ ետ քաշվեց հաշտություն խնդրելով: Այս հաշտությունը տեվեց մինչեվ 909 թ.:
1Օ-րդ դարի սկզբին Արծրունիներն ու Սյունեցիները վիճում էին Նախիջեվանի վրա: Սմբատը այդ վեճը լուծեց հօգուտ Սյունեցիներին եվ քաղաքը տվեց նրանց: Սակայն Սմբատի քրոջ որդիները՝ Արծրունյաց Գագիկն ու Գուրգենը դժգոհ մնալով այդ վճռից՝ դիմեցին Յուսուֆին որը խոստացավ օգնել Արծրունիներին եվ Վասպուրականը առանձին թագավորություն հռչակել: 908 թ. Գագիկ Արծրունին Վասպուրականը անջատեց Բագրատունիների թագավորությունից հիմնելով Արծրունիների անկախ թագավորությունը (908-1021):
Յուսուֆը խալիֆից Հայաստանի հարկը ստանալու իրավունք էր ձեռք բերել, եվ Սմբատին սպառնում էր պատերազմով: Սմբատը համաձայնվեց հարկերը վճառել եվ Հովհան Դրասխանակերտցի կաթողիկոսին ուղարկեց Յուսուֆին համոզելու, սակայն Յուսուֆը բանտարկեց կաթողիկոսին եվ 909 թ. գարնանը Արծրունիների մասնակցությամբ արշավեց Հայաստանի վրա: Նա մտավ Նախիջեվան ու Սյունիք, ապա 910 թ. գարնանը գրավեց Դվինը: Դվինում արաբներին պատանդներ հանձնվեցին Սյունյաց Գրիգոր Սութան եվ Վասակ իշխանները եվ Սմբատի եղբորորդի սպարապետ՝ Աշոտը:
Սակայն քիչ ժամանակ անց Սմբատին հաջողվեց համալրել հայկական բանակը իր որդիների՝ Աշոտի եվ Մուշեղի գլխավորությամբ: Ճակատամարտը տեղի ունեցավ Ձկնավաճառ վայրում: Գերվեց Մուշեղը եվ թշնամին պարտության մատնեց հայերին:
Յուսուֆը մի շարք ամրոցներ գրավելուց հետո պաշարեց Կապույտ բերդը, որտեղ ամրացել էր Սմբատը: Հայոց արքան երկրի ավերումն դադրեցնելու նպատակով որոշեց անձամբ գնալ Յուսուֆի մոտ եվ հաշտություն կնքել: Արաբները 913 թ. Սմբատին շղթայակապ տարան Դվին, իսկ 914 թ. գլխատեցին: Յուսուֆը սպաննել տվեց նաեվ Սմբատի եղբորորդի Աշոտին, արքայորդի Մուշեղին, Դավիթ ու Գուրգեն Գնունիներին: Իսկ Գագիկ ու Գուրգեն Արծրունիները որոնք Յուսուֆի դաշնակիցներն էին, այս պատահարները տեսնելով զենքն ուղղեցին Յուսուֆի դեմ: Ոտքի ելավ նաեվ Սյունիքը:
Թագաժառանգ Աշոտն ու եղբայրը՝ Աբասը, Շիրակի, Գուգարքի եվ Տայքի բնակիչներից փոքր խմբեր կազմած հաջող կռիվներ մղեցին թշնամու դեմ: Նրանց զորքերը խորտակելով թշնամուն, ազատագրեցին Բագարանը, Շիրակն ու Գուգարքը: Թշնամուն դուրս քշեցին նաեվ Թիֆլիսից: Աշոտը հռչակվեց հայոց թագավոր՝ Աշոտ Բ. Երկաթ մականունով (914-928):
Այնուհետեվ Բյուզանդիան Աշոտին հրավիրեց Կ.Պոլիս: Աշոտը 920-921 թթ. մեկնեց Պոլիս եվ հանդիսավոր կերպով ճանաչվեց հայոց թագավոր: Աշոտը վերադառնալով սկսեց երկրի միավորման պայքարին: Սակայն Յուսուֆի հաջորդ՝ Բեշրը հետապնդում էր աշոտին, կողոպտելով Սեվանի շրջակայքը եվ ասպատակելով Կոտայքը: Արաբների դեմ ելան սպարապետ՝ Գեորգ Մարզպետունու քաջարի ջոկատները: 924-925 թթ. արաբները վերջնականապես մաքրվեցին Հայաստանից:
Աշոտին հաջորդեց նրա էղբայր՝ Աբասը, որը մայրաքաղաքը Երազգավորսից տեղափոխեց Կարս: Իսկ Աբասի որդի ու հաջորդ Աշոտ Գ. Ողորմածը (953-977), մայրաքաղաքը 961 թ.-ին տեղափոխեց Անի: Աշոտ Գ.-ի ժամանակ սկսվեց Բյուզանդական նվաճողական քաղաքականությունը, եվ (969-970) թթ. Չմշկիկը մտավ Հայաստան: Նրա դեմ ելան 80 հազարանաոց հայկական զորքերը, մասնակցությամբ Վասպուրականի զորքերին: Հովհաննես Չմշկիկ կայսրը այս տեսնելով՝ խոհեմաբար օժանդակ զորագունդ խնդրեց եվ հեռացավ երկրից:
962 թ. Աշոտի եղբայր՝ սպարապետ Մուշեղը հրաժարվեց ենթարկվել Աշոտին եվ Վանանդը անջատեց Աշոտի թագավորությունից Կարս մայրաքաղաքով: Մուշեղին (962-984) հաջորդեց որդին Աբասը (984-1029):
Սյունյաց գահերեց իշխան Սմբատը 973 թ.-ին Սյունիքը անջատեց Բագրատունիների թագավորությունից եվ դարձավ թագավոր (973-998): Սյունյաց թագավորությունն ընդգրկում էր Սյունիքը, Արցախի հարավը եվ Սեվանի ավազանը: Մայրաքաղաքն էր Կապանը:
Բագրատունիների կենտրոնական իշխանությունը վերածվեց ձեվականի, թեեվ նրանք կրում էին Շահնշահ (Արքայից արքա) տիտղոսը:
Աշոտի հաջորդ Սմբատ Բ. Տիեզերակալի (977-990) ժամանակ 987 թ.-ին Ատրպատականի Ապլհաճ էմիրը արշավում է Հայաստան, ասպատակելով Արարատյան դաշտը, Նախիջեվանն ու Վասպուրականը:
Սմբատի եղբայր Գուրգենը ամարանալով Լոռու գավարում՝ անջատվեց Անիի թագավորությունից: Գուրգենին հաջորդում է նրա որդի՝ Դավիթ Անհողինը (989-1050):
Նույն ատեն Տայքում եվ Բասենում առաջանում է հայ-վրացական մի իշխանություն Դավիթ Կյուրապաղատի գլխավորությամբ: Դավիթը իր իշխանությունը տարածում է Բասենի դաշտում խլելով Մանազկերտ քաղաքը:
Բացի այս հայկական թագավորություններից շարունակվում էին մնալ արաբական էմիրություններ՝ Դվինում, Խլաթում, Բերկրիում եվ Աղձնիքում:
Սմբատի հաջորդ՝ Գագիկ Ա.-ը (990-1020) փորձեց երկրի քաղաքական միավորման: Նրա ժամանակ ռազմական ուժը կազմակերպվեց: Բանակի չեկավարն էր տաղանդավոր զորավար՝ Վահրամ Պահլավունին, իսկ բանակի քանակը հասցվեց 1ՕՕ հազարի:
998 թ. ատրպատականի էմիր՝ Ապլհաճի որդի՝ Մամլունը հարձակվեց Հայաստանի վրա հասնելով Ապահունյաց գավառը: Նրա դեմ ելան Անիի թագավոր՝ Գագիկ Ա.-ի, Կարսի թագավոր Աբասի, Տայքի Դավիթ կյուրապաղատի եվ վրաց Գուրգեն թագավորի միացյալ զորքերը՝ Վահրամ Պահլավունու գլխավորությամբ: Նրան Ապահունիքի Ծմբո գյուղի մոտ ջախջախեցին թշնամուն:
1001 թ. Դավիթ Անհողինը փորձեց չենթարկվել Անիի թագավոր Գագիկ Ա.-ին: Գագիկի զորքերը արշավելով Գուգարք գրավեցին նրա հողերը, դրա համար էլ Դավիթը կոչվեց Անհողին:
Իսկ Դավիթ Կյուրապաղատը խոր ծերության մեջ էր ապրում եվ չուներ զավակ: Այդ պատճառով նա իր մահվանից առաջ՝ 1000 թվին իր հողերը կտակեց Բյուզանդական կայսրության: Սակայն Տայքի իշխանները ըմբոստանալով եվ դրդելով տեղի եպիսկոպոսին խեղդամահ անել տվին Դավթին: Բյուզանդիայի Վասիլ Բ. Բուլղարասպան կայսրը լսելով Դավթի մահը շտապում է գալ Հայաստան եվ զենքի ուժով գրավում է Տայքը:
11-րդ դարի 1-ին քառորդում՝ Իրան ներթափանցել էին սելջուկ-բուրք ցեղախումբերը, որոնք սկսեցին ասպատակել Վասպուրականի վրա եվս: Վասպուրականի Սենեքերիմ թագավորը ահաբեկված սելջուկների հարձակումներից՝ Բյուզանդական կայսրության հետ համաձայնվեց հանձնել վասպուրականը փոխարենը ստանալով Սեբաստիան 1021 թ.:
Անիի թագավոր Գագիկ Ա.-ի մահից հետո գահն ստանձնեց ավագ որդին՝ Հովհաննես-Սմբատը (1020-1041): Սակայն նրա կրտսեր եղբայր Աշոտը ըմբոստացավ եվ թորձեց տիրանալ գահին: Երկու եղբայրների միջեվ կռիվ ծագեց, սակայն Վահրամ Պահլավունու, Կարսի թագավոր՝ Գագիկ աբասյանի, վրաց ու աբխազաց թագավորների եվ Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսի միջամտելով՝ 1022 թվին հաշտություն կնքվեց, որի համաձայն Անին ու շրջակայքը հանձնվեցին Հովհաննես-Սմբատին իսկ գավառները Աշոտ Դ.-ին (1022-1040), պայմանով որ Հովհաննես-Սմբատի մահից հետո Աշոտը ճանաչվեր հայոց թագավոր:
Այն ատեն Տայքում ապստամբություն ծագեցավ Բյուզանդական իշխանության դեմ: Վասիլ Բ. կայսրը արեվելք անձամբ եկավ եվ արյան մեջ խեղդեց Տայքի ապստամբությունը, ապա հայոց թագավորներին պահանջեց իրեն հանձնել Կարսն ու Անին: Հովհաննես-Սմբատը իր անձը փրկելու համար 1023 թ. մի կտակ գրեց, որի համաձայն Անին ու շրջակայքը հանձնվելու էին Բյուզանդական կայսրության: Ուշագրավ էր Պետրոս Գետադարձի մեղսակցությունը Անիի կտակելու գործում, եվ երբ նա Բյուզանդիայից Անի վերադարձավ՝ նրա դեմ խռովություններ ծագեցին: 1037 թ. նրան բանտարկեցին, բայց շատ չանցած ստիպված եղան ազատել:
Հովհաննես Սմբատի 1041թ. եվ Աշոտի 1040 թ. մահերից հետո, ոտքի ելան այն տարրերը որոնք հակված էին երկիրը Բյուզանդիային հանձնելու, ինչպես Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը եվ Սարգիս Սյունեցին (Վեստ): Վերջինը նույնիսկ հափշտակեց արքունիքի գանձերը եվ ամրացավ Անիի միջնաբերդում: Սակայն նրա դեմ ելան քաղաքի բնակչությունը սպարապետ՝ Վահրամ Պահլավունու գլխավորությամբ:
Սպարապետը երկրի պետականությունը պահպանելու նպատակով գահ բարձրացրեց Աշոտի պատանին՝ Գագիկը 1042 թ.: Գագիկ Բ. (1042-1045) թագավորն ու Վահրամ Պահլավունին ու նրա եղբորորդի Գրիգորիս Պահլավունի Մագիստրոսը՝ Անիի միջնաբերդից դուրս քշեցին Վեստ Սարգսին:
Բյուզանդիայի Կոստանդին Թ. Մոնոմախոս (1042-1055) կայսրը լսելով Հովհաննես-Սմբատի մահը, պահանջեց երկիրը հանձնել եվ զորքեր ուղարկեց Անի: Սակայն Գագիկն ու Պահլավունին շուտով կազմակերպեցին բանակը, եվ ժողովուրդը հանեցին Անին պաշտպանելու համար: Բյուզանդացիները ջանր պարտություն կրեցին Անիի պարիսպների տակ:
Առաջին անհաջողությունից հետո բյուզանդական բանակը մինչեվ 1044 թ. (3) հարձակումներ կատարեց Անիի վրա եվ միշտ ստիպվեց նահանջել: Կայսրը ստիպված փոխեց տակտիկան եվ Վեստ Սարգսի ու Պետրոս Գետադարձի խորհուրդով՝ հաշտություն կնքելու պատրվակով Գագիկ Բ.-ին հրավիրեց Կ.Պոլիս: Վահրամ Պահլավունին դեմ էր այդ այցելությանը եվ նրա վորհուրդով Գագիկը հրաժարվեց գնալ: Սակայն Վեստ Սարգսի ու Պետրոս Գետադարձի հորդորներով Գագիկը 1044 թ. մեկնեց Կ.Պոլիս: Մեկնելուց առաջ նա Գետադարձին հանձնեց քաղաքի դարպասների բանալիները: Կաթողիկոսն ու մյուս իշխանները հանդիսավոր կերպով երդվեցին թագավորի առջեվ պաշտպանել երկիրն ու Անին մինչեվ թագավորի վերադարձը: Սակայն Գագիկի մեկնելուց անմիջապես հետո Վեստ Սարգիսն ու Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը թաքուն քաղաքի բանալիները ուղարկեցին կայսրին:
Կ.Պոլսում Գագիկին սկզբում արքավայել ընդունեցին, իսկ հետո պահանջեցին նրան որ անին հանձնի եվ փոխարենը ստանա ընդարձակ կալվածքներ Փոքր Ասիայում: Գագիկը մերժելով՝ նրան կայսրի հրամանով արգելում են վերադառնալ Հայաստան եվ բնակության տեշ են տվում Կիլիկիայի սահմանագլխին՝ Պիզու քաղաքում:
Այնուհեսեվ Մոնոմախոս կայսրը իր Ասիտ զորավարին հանձնարարում է գրավել Անին: Անին նորից պաշարվում է, սակայն Պահլավունու զորքերը նորից ջարդում են Բյուզանդացիներին: Սակայն հայկական բանակի եռանդը գնալով թուլանաւմ է, որորվհետեվ չի վերադառնում նաեվ Գրիգորիս Պահլավունի Մագիստրոսը, որը Գագիկ թագավորի հետ գնացել էր Կ.Պոլիս: Վեստ Սարգիսն ու Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը համոզում են Վահրամ Պահլավունուն որ համաձայնվեն Անին հանձնել:
1045 թվին բյուզանդական բանակը նորից պաշարում է Անին, սակայն այս անգամ Անեցիները դիմադրություն ցույց չեն տալիս:

Ցանկ Հայկական Թագավորությունների
1- Բագրատունիների Թագավորները 885-1045

1- Աշոտ Ա. 885-890
2- Սմբատ Ա. Նահատակ 890-914
3- Աշոտ Բ. Երկաթ 914-928
4- Աբաս 928-953
5- Աշոտ Գ. Ողորմած 953-977
6- Սմբատ Բ. Տիեզերակալ 977-990
7- Գագիկ Ա. Շինարար 990-1020
8- Հովհաննես-Սմբատ 1020-1041
9- Աշոտ Դ. 1021-1040
10- Գագիկ Բ. 1042-1045

2- Վասպուրականի Արծրունիների Թագավորները

1- Գագիկ-Խաչիկ 908-937
2- Աշոտ-Դերենիկ 938-953
3- Համազասպ-Աբուսահլ 953-972
4- Սահակ-Աշոտ 972-983
5- Գուրգեն-Խաչիկ 983-1003
6- Սենեքերիմ-Հովհաննես 1003-1026 (1021-ից Սեբաստիայում)
7- Դավիթ 1026-1065
8- Ատոմ 1065-1083
9- Աբուսահլ 1065-1083

3- Վանանդի Թագավորները

1- Մուշեղ 962-984
2- Աբաս 984-1029
3- Գագիկ Աբասյան 1029-1065

4- Սյունեցիների Թագավորները

1- Սմբատ Ա. 973-998
3- Վասակ Ա. 1019-1070
4- Գրիգոր Ա. 1070-1091
5- Սենեքերիմ 1091-1103
6- Գրիգոր Բ. 1103-1166
7- Վասակ Բ. 1166-1170

5- Լոռու (Տաշիր-Ձորագետի) Թագավորները

1- Գուրգեն Ա. 979-989
2- Դավիթ Ա. Անհողին 989-1050
3- Գուրգեն Բ. 1050-1089
4- Դավիթ Բ. 1089-1118

Friday, September 11, 2009

Հայ Ժողովրդի Ազատագրական պայքարը Արաբների Դեմ Ը. Եվ Թ. դարերին

1- 702-705 թթ. առաջին զինված ապստամբությունը
Հայաստանը 7-րդ դարի կեսից արդեն Արաբական Իսլամական Խալիֆայության լուծի տակ էր: Արաբները փորձում էին ոչնչացնել հայ նախարարների զորական ուժը: Այդ պատճառով՝ 702 թվին սպարապետ՝ Սմբատ Բագրատունին հայ նախարարների հետ գաղտնի խորհրդակցություն է կատարում, եվ որոշվում է ապստամբություն կազմակերպել արաբների դեմ: Հայ նախարարներին հաջողվում է հավաքել 2000 հեծյալ:
Սմբատ Բագրատունին իր զորքերով ամրանում է Ակոռռիի մոտ Վարդանակերտ գյուղում: Արաբները նրա դեմ ուղարկում են արաբական 5000-անոց բանակ:
Պատերազմը տեղի է ունենում Վարդանակերտում 703 թվին: Հայերը մեծ հաղթանակ ն տանում, իսկ արաբները մեծ զոհեր տալով նրանից հազիվ 3ՕՕ հոգի ազատվում է:
Վարդանակերտի հաղթանակի լուրը թառքով տարածվում է ամեն տեղ, ոտքի են ելնում Ռշտունիները որոնք Գուգանքում հավաքված արաբներին ոչնչացնում են:
Վարդանակերտից եվ Գուգանքից հետո ապստամբում են Կամսարականները Վանանդ գավառում: Այստեղ եվս հայերին հաջողվում է հաղթանակ տանել:
Սակայն Սմբատ Բագրատունու կյուրապաղատության կողում ստանալուց հետո Բյուզանդիայի կայսրի կողմից՝ մնացած հայ նախարարները սկսեցին հաշտություն որոնել արաբ խալիֆի մոտ: Սակայն խալիֆը մեծ բանակով Հայաստան է ուղարկում Մուհամմեդ իբն Օքբային որը 705 թվին ճնշում է հայերի առաջին զինված ապստամբությունը:

2- 744-754 թթ. ապստամբությունը
725 թ. արաբների անցկացրած նոր աշխարհագրից հետո հարկային քաղաքականությունը խստացվեց, իսկ 740-ականներին բռնկվեց արաբական գահակալական կռիվները:
Այդ ժամանակ Հայաստանում հիմնական դեր էին կատարում Մամիկոնյաններն ու Բագրատունիները: Բագրատունիները փորձում էին համակերպվել խալիֆայության հետ, իտկ Մամիկոնյանները ուզում էին Բյուզանդիայի օգնությամբ տապալել արաբական լուծը:
Դրա համար էլ Հայաստանի արաբ ոստիկանը Աշոտ Բագրատունուն՝ Վասակի որդին նշանակում է հայոց իշխան եվ սպարապետ, իսկ Սմբատ Մամիկոնյանների երկու որդիներին՝ Գրիգորին եվ Դավթին կալանավորում ու աքսորում է Եմենի անապատները: 743 թվին արաբական գահակալական կռիվների ժամանակ աքսորից ազատվում եվ Հայաստան են վերադառնում Գրիգորն ու Դավիթը:
Նրանք վերադառնալով սկսում են պատրաստել ապստամբություն, քաշվելով Տայք նահանգը: սկզբում Աշոտ Բագրատունին էլ մասնակցում է ապստամբության, սակայն նախարարների միջեվ պառակտումներ ծագելով Աշոտը հեռանում է Բագրեվանդ: Սակայն Գրիգորի զորքերը հետապնդում են Աշոտին եվ նրան Հազր գյուղին մոտ վերցնում ու կուրացնում են:
Ապա Գրիգորը անցնուն է Կարին որտեղ հիվանդանալով մահանում է: Իր տեղն է անցնում ապստամբության գլուխ եղբայրը՝ Մուշեղը: Սակայն արաբական խալիֆայությունում խաղաղություն է տիրում 750 թվին, երբ Աբբասյան դինաստիան տիրում է գահին: 754 Էլ-Մանսուր խալիֆը (754-775) մեծ բանակ է ուղարկում Հայաստան եվ ճնշում է ապստամբությունը:

3- 762 թ. ազատագրական կռիվները Վասպուրականում
762 թ. Ատրպատականի արաբ զորավար՝ Սուլեյմանը արշավանք է կատարում Վասպուրականի վրա, անխնա կոտորելով բնակիչներին:
Նրա դեմ դիմադրություն կազմակերպեցին Վահան Արծրունու երկու որդիները՝ Համազասպն ու Սահակը: Բռնկվում է անհավասար մարտը, եվ շուտով Համազասպը մահացու վերքով զոհվում է: Սահակն իր եղբոր հերոսական մահը տեսնելով նետվում է արաբների խիտ շարքերին մեջ, շատերին սպաննում է ու ինքն էլ զոհվում:
Համազասպի ու Սահակի հերոսական մահվան լուրը տարածվում է ամբողջ Վասպուրականում: Արաբների դեն սկսվում է պայքարի երկրոդ շրջանը հրամանատարությամբ՝ Գագիկ Արծրունու զոհվածների 3-րդ եղբայրը:
Գագիկը արաբների հետ ունեցած մի ընդհարման ժամանակ կարողանում է սպաննել Սուլեյմանին: Այնուհեսեվ արաբները նորանոր ուժեր են ուղարկում Գագիկի դեմ, ընդհարումների հիմնական բեմը դառնում է Վասպուրականի հայնի Նկան բերդը որտեղ ամրացել էր Գագիկը:
Խալիֆը նոր զորամասեր է ուղարկում, եվ արաբները պաշարում են Նկանը սակայն չեն կարողանում գրավել: Այնուհետեվ արաբների զորահրամանատարը հաշտություն կնքելու պատրվակով իր մոտ է հրավիրում Գագիկին, սակայն խաբելով ձերբակալում է նրան ու նրա երկու որդիներին եվ աքսորում Արաբիա (Բաղդադ քաղաք), որտեղ մահանում է Գագիկը, իսկ որդիները որոշ ժամանակ վերջ ազատվում են:

4- 774-776 թթ. Մեծ Ապստամբությունը

Էլ-Մանսուր խալիֆը Հայաստան է ուղարկում Խորասանից վարձկան զինվորներ որոնք գազանություններով մեծամեծ աղետների պատճառ են դառնում: Սաստկանում են նաեվ հավաքված հարկերը:
774 թ. սկսվում է խալիֆայության դեմ ծավալված ամենամեծ ապստամբությունը, որի գլխավորն էր Հմայակ Մամիկոնյանի որդի՝ Արտավազդը:
Արտավազդը գալով Դվին զինում է իր ջոկատը: Անցնելով Կումայրի այնտեղ ջարդում է արաբ հարկահավաքներին: Արաբները թարմ ուժեր են ուղարկում Արտավազդի վրա, որը տեսնելով թշնամու ուժի գերակշռությունը՝ նահանջեզ դեպի Վրաստան: Արաբները հետապնդեցին Արտավազդին, եվ նրանց միջեվ ընդհարում տեղի ունեցավ Ախալցխայում, սակայն արաբները չկարողացան խանգարել Արտախազդի նահանջը:
Ապստամբության նոր ղեկավար դարձավ Հրահատ Մամիկոնյանի որդի՝ Մուշեղը, որը ջարդեց արաբներին եվ ամրացավ Արտագերսում: Նրա զորքերը կարեվոր դիրքեր գրավեցին (Դվին-Կարին) կապող ճանապարհի վրա՝ չեզոքացնելով խալիֆայության զորքերի գրոհները:
Ապստամբներին միացավ սպարապետ՝ Սմբատ Բագրատունին: Նրանք պաշարեցին Կարինը եվ քարանետ մեքենաներով մեծ վնասներ հասցրին արաբներին: 775 թվի գարնանը 30 հազարանոց արաբական զորքը բանակեց Խլաթում, հայերն էլ որոշեցին գրավել Արճեշը: Սակայն արաբները անսպասելի հարձակում կատարեցին ու մտան Արճեշ: Արճեշի աղետը այնպես արեց որ ապստամբները թողեցին Կարինի պարիսպները եվ ընտրեցին ճակատամարտը՝ որը տեղի ունեցվ Բագրեվանդի Արձնի գյուղը, 776 թվի Ապրիլի 24-ին: Հայերը տվեցին 3ՕՕՕ զոհ՝ որոնց թվւմ էին քաջ նախարաներ՝ Մուշեղ Մամիկոնյանն ու Սմբատ Բագրատունին:
Այս ճակատամարտից հետո հայոց պատմության թատերաբեմից դուրս եկան Մամիկոնյանները:


5- 850 - 855 թթ. ապստամբությունը եվ Հայաստանի ինքնավարության վերականգնումը

9-րդ դարի առաջին կեսին հինավուրց նախարարական ընտանիքները կրկին հզորացան եվ տիրեցին երկրի մեծ մասին: Ամենաընդարձակը Բագրատունիների կալվածքներն էին՝ Տարոնն ու Շիրակը: Նահատակված Սմբատ Բագրատունու որդին՝ Աշոտ Մսակերը 804 թվին ճանաչվեց (Հայոց Իշխան) եվ նստավայր դարձրեց Բագարանը:
Աշոտի մահից հետո 826 թ. նրա որդիները՝ Սմբատը դարձավ սպարապետ, իսկ Բագարատաը՝ Իշխանաց-իշխան: Այս փաստական անկախությունը այնպես էր արել որ հայերն էին հավաքում հարկերը, եվ արաբ ոստիկանները կորցրել էին իրենց հեղինակությունը:
Սակայն այս վիճակը անհանգստացնում էր Բաղդադի խալիֆին, որը Հայաստան ուղարկում է Աբուսեթը՝ հարկերը հավաքելու համար: Սակայն նրան Հայաստանի հարավային սահմաններում դիմավորում է Բագարատը, նրան հանձնելով հարկերն ու թանկարժեք նվերներ:
Ապուսեթը վերադառնում է, սակայն երկու արաբ ամիրաների տրամադրում է զորք եվ նրանց հանձնարարաում է ասպատակել Տարոնն ու Վասպուրականը: Բագարատն ու Վասպուրականի տեր՝ Աշոտ Արծրունին ջախջախում են ամիրաների զորքերը:
851 թ. հզոր բանակով նորից Հայաստան է ուղղվում Սբուսեթը, սակայն ճանապարհում մեռնելով նրան հաջորդում է որդին՝ Յուսուֆը:
Յուսուֆը ասպատակում է Վասպուրականը, ապա հրավիրում է Բագարատին նրան խոստանալով նշանակել Արմինիայի կառավարիչ: Սակայն Բագարատը հասնելով Խլաթ՝ նրան ձերբակալում են եվ շղթայակապ տանում խալիֆի մոտ: Ավերվում են Տարոնի համարյա բոլոր գյուղերը:
Բագարատի որդիները՝ Աշոտն ու Դավիթը, Հովհան Խութեցու հետ ներխուժում են Մուշ ու կոտորում արաբներին: Խեղճացած Յուսուֆը ապավինում է Մշո եկեղեցու գմբեթը, սակայն կատաղած Սասունցիներից մեկը նրան կարողանում է սպաննել:
Զայրացած խալիֆը 852 թ. գարնանը Հաայստան է ուղարկում թուրք՝ նենգ ու խաբեբա Բուղան, որը գրավում է Սասունը ու ձերբակալում Մուշի հերոսներին: Հայաստանում հաստատված արաբական ցեղերի օգնությամբ Բուղան գրավում է Արծրունիների բերդերը, ապա հաջորդ տարին ասպատակում է Սյունիքը, սակայն Արցախում Քթիշ ամրոցում պարտություն է կրում:
855 թ. Բուղան հեռանում է Հայաստանից չկարողանալով ճնշել ապստամբությունը Վասպուրականում եվ ճանաչելով Արծրունիների իրավունքները:
850-855 թթ. ապստամբությունը վերջնականապես փոխեց ուժերի հարաբերությունը հոգուտ հայերին:

Wednesday, September 9, 2009

Մեսրոպ Մաշտոց 361-440 եվ Հայ Գիրերու Գյուտը Հայկական Մշակույթը Դ. – Թ. դարերին

Մեսրոպ Մաշտոցը ծնվել է Տարոնի Հացեկաց գյուղում 361 թվին: Սովորել է հունարեն եվ ասորերեն: Ծառայել Արշակունիների արքունիքում՝ Վաղարշապատում: Սկզբում եղել է զինվորական, ապա մտել է եկեղեցական կարգ ու դարձել հոգեվորական:
Մաշտոցը գնալով Գողթն գավառը քրիստոնեությունն էր քարոզում, սակայն բնակիչների մեջ հեթանոսությունը շատ ուժեղ էր: Այստեղ է որ Մաշտոցը համոզվում է որ ժողովրդի մեծ քրիստոնեությունը լավ տարածելու համար անհրաժեշտ է Աստվածաշունչն ու շատ ուրիշ գրքեր թարգմանվել հայերենի:
Մաշտոցը վերադառնում է Վաղարշապատ, եվ իր միտքը հայտնում է Վռամշապուհ արքային (392-414) եվ Սահակ Պարթեվ կաթողիկոսին (387-439), որոնք Մաշտոցին տեղեկացնում են որ պատրաստ են նրան օգնելու: Վռամշապուհ թագավորը հայտնում է որ Միջագետքում Դանիէլ Ասորի կոչվող եպիսկոպոսի մը մոտ նա տեսել է հայկական գրեր: Շուտով Դանիելյան գիրերը բերվուն են Հայաստան 403 թվին: Սակայն պարզվում է որ այդ գիրերը չեն արտահայտում հայկական լեզվի հնչյունկան առանձնահատկություններին:
Այդ պատճառով էլ Մաշտոցը իր հետ աշակերտների մի խումբ առնելով գնում է Ասորիք: Կորյունի տեղեկության համաձայն Մաշտոցը 405 թվին մեկնում է Ասորիք, նախ Ամիդ ապա Եդեսիա: Նա իր աշակերտների մ ի մասը թողնում է Եդեսիա ասորերեն սովորելու, ինքն էլ նրանց հետ մնալով, իսկ մյուս մասին ուղարկում է Սամոսատ հունարեն սովորելու:
Մաշտոցը հենց Եդեսիայում ստեղծում է հայկական նոր այբուբենը: ապա անցնում է Սամոսատ գնալով գրչության արվեստագետ՝ Հռոփանոսի մոտ, որը գեղագրական ձեվ է տալիս հայկական գրերին: Գիրերի գյուտը տեղի է ունեցել 406 թվին:
Վերադառնալով Վաղարշապատ սկսվում է հայկական ազգային դպրոցների ստեղծման գործը: Մաշտոցն ու Պարթեվը հավաքում են աշակերտներ, ու սովորեցնում են այբուբենը եվ ձեռնամուխ են լինում թարգմանական լայն գործունեության: Իրականացվում է «Թագուհի Թարգմանությանց»-ը՝ Աստվածաշունչը:
Մեսրոպ Մաշտոցը մահանում է 440 թվի Փետրվարի 17-ին, եվ իր աշակերտ Վահան Ամատունու ցանկությամբ թաժվում է Օշականում:
Մաշտոցի, Պարթեվի ու նրանց աշակերտների գործունեությունը նոր էջ բացեց հայ ժոողվրդի մշակույթի ընթացքում «Ոսկե Դար»-ով, որը Դ. – Թ. դարերին հետեվյալ մասնագիտություններով տվեց փայլուն դեմքեր:
1- Պատմագրություն
1- Ագաթանգեղոս Նրա «Պատմություն Հայոց»-ը պատմում է Հայաստանում քրիստոնեության հաստատման մասին, եվ հին հեթանոսական կրոնի մասին:
2- Կորյուն Մաշտոցի աշակերտը, գրել է Մաշտոցի կենսագրությունը «Վարք Մաշտոցի»ն:
3- Փավստոտ Բյուզանդ Շարունակում է Ագաթանգեղոսի պատմությունը, նկարագրում է Պարսկաստանի եվ Հռոմի միջամտությունները Հայաստանի կյանքին: Իր պատմությունը հասգրել է մինչեվ 387 թվի Հայաստանի բաժանումը:
4- Մովսես Խորենացի Նրա «Պատմություն Հայոց»-ը առաջին լրիվ պատմությունն է հայոց, սկսած հայ ժողովրդի ծագումից մինչեվ Ե. Դարի կեսերը: Խորենացու Պատմությունը 14 դար շարունակ դպրոցների միակ ու անփոխարինելի դասագիրքն է հանդիսացել:
5- Եղիշե Գրել է «Վասն Վարդանա եվ Հայոց Պատերազմին», որտեղ պատկերավոր նկարագրվել է 451 թվի Ավարայրի ճակատամարտը եվ Հայերի հայրենասիրական ապստամբությունը:
6- Ղազար Փարպեցի «Պատմություն Հայոց»-ում նկարագրվել է 387-485 թթ. շրջանը: Պատմական մեծ արժեք ունի Վահան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ մղված ազատագրական շարժումներին վերաբերող տեղեկությունները:
7- Սեբեոս 7-րդ դարի Սեբեոսի «Պատմություն»-ը պարունակում է նյութեր Հայաստանի եվ Մերձավոր Արեվելքի մյուս երկրների մասին, եվ արաբական առաջին արշավանքների մասին:
8- Հովհան Մամիկոնյան 7-րդ դարի պատմիչ, գրել է «Պատմություն Տարոնո Աշխարհի»:
9- Մովսես Կաղանկատվացի 7-րդ դարի պատմիչ, գրել է «Պատմություն Աղվանից Աշխարհի», որը աշխարհում միակ պատմական աղբյուրն է աղվանների մասին: Այս աշխատությունը 10-րդ դարին շարունակել է՝ Մովսես Դասխուրանցին:
10- Ղեվոնդ 8-րդ դարի պատմիչ, իր պատմությունը նվիրված է հայերի ազատագրական պայքարին արաբների դեմ:

2- Փիլիսոփայություն
1- Եզնիկ Կողբացին Մաշտոցի աշակերտներից՝ հայ փիլիսոփայական մտքի առաջին նշանավոր ներկայացուցիչը: Գրել է «Եղծ Աղանդոց»-ը, որը հերքում է հեթանոսությունն ու զրադաշտականությունը եվ հիմնավորում քրիստոնեությունը:
2- Դավիթ Անհաղթ 6-րդ դարի փիլիսոփա, գրել է «Սահմանք Իմաստասիրության», որտեղ մեկնաբանել է հույն խոշոր փիլիսոփաների գաղափարները:
3- Անանիա Շիրակացի 7-րդ դարի խոշոր փիլսոփա եվ գիտնական: Հատուկ փիլիսոփայական աշխատանք չունի, այլ իր «Տիեզերագիտության» մեջ արտահայտել է փիլիսոփայական որոշ մտքեր: Նա արծարծել է տիեզերքի սկզբնավորության հարցը, ու բնությունը պատկերում է շարժման փոփոխության մեջ:

3- Բնական Գիտություններ
Անանիա Շիրակացին ծնվել է 7-րդ դարի սկզբներին Շիրակի Անի ավանում: Մահացել է 7-րդ դարի 80-ականներին:
Շիրակացու լավագույն աշխատություննը նրա թվաբանության դասագիրքն է, որը պարունակում է գումարման, հանման, բազմապատկման եվ բաժանման աղյուսակներ, նաեվ թվաբանական եվ խրախճանական խնդիրներ: Նրան տրվել է «մաթեմատիկոս» մականունը:
Նրա մյուս աշվատությունն է՝ «Տիեզերագիտություն»ը: Նա իր կարծիքը երկրի կլորության մասին հայտնում է առանց վերապահության:
Նրա «Աշխարհացույց»ում նկարագրված են այն ժամանակվա հայտնի օվկիանոսներ՝ Ատլանտյան եվ Հնդկականը, ծովեր՝ Միջերկրական, Սեվ եէ Կասպից ծովերի մասին: Նույնպես հայտնի աշխարհամասերը՝ Ասիա,Եվրոպա եվ Լիբիա(Աֆրիկա):

Tuesday, September 8, 2009

450-451 Վարդանանց Պատերազմը եվ Հայ Ժողովրդի Ապստամբությունը

428 թվին՝ Հայաստանը իր անկախությունը կորցնելով դարձել էր Սասանյան Պարսկաստանի լծին տակ ինքնավար մարզպանություն մը: Հայաստանը կառավարվում էր պարսիկ կամ հայ մարզպաններով:
Հազկերտ Բ.-ի գահը ստանձնելուց հետո (438-457), Պարսից արքունիքը սկսեց վարել հատուկ քաղաքականություն մը, ըստ որի հարկերը սաստակացան: Դրա հետեվանքով Հայաստանը սկսում էր կորցնել ինքնուրույնությունը: Այդ բոլորի վրա ավելացավ 449 թվին հրատարակված հրովարտակը, որը հայերին առաջարկում էր հրաժարվել քրիստոնեությունից եվ ընդունել զրադաշտականությունը:
Բազմաթիվ հայ նախարարներ ու հոգեվորականներ՝ այդ թվում՝ սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը, մարզպան Վասակ Սձունին եվ կաթողիկոս Հովսեփ Հողոցմեցին՝ հատուկ ժողով են գումարում Արտաշատում, մերժելով դավանափոխության առաջարկը: Զայրացած Հազկերտը իր մոտ է կանչում Տիզբոն հայ նախարարներին, եվ նրանց պահանջում է ընդունել պարսկական կրոնը՝ հակառակ դեպքում նրանց մահապատիժ էր սպառնում:
Հայ նախարարները ստիպված ընդունում են Հազկերտի առախարկը: Հազկերտը նրանց մոգերի ու հատուկ պարսիկ զորագնդի ուղեկցությամբ ճանապարհում է Հայաստան՝ զրադաշտականությունը տարածելու համար:
Պարսիկ մոգերը պետք է հայոց եկեղեցիները վերածէին մեհյանների եվ կրակատների ու կանգնեցնէին ատրուշաններ:
450 թվի աշնանը հայ նախարարներն ու մոգերը հասնում են Բագրեվանդի Անգղ ավանը, որտեղ մոգերը փորձում են տեղի եկեղեցին մեհյանի վերածել: Սակայն Ղեվոնդ Երեցի գլխավորությամբ հայ ռամիկները հարձակվում են մոգերի վրա: Նույնատիպ դեպքեր են տեղի ունենում Զարեհավանում՝ որտեղ հայերը կործանում են նորակառույց մեհյանը ու կոտորում մոգերին:
Սկսվում է հայրենասիրական ապստամբություն սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ: Հայ ապստամբները կարողանում են ազատել Արտաշատը, Վանն ու Գառնին պարսիկների լծից: Ապա դիմում են Բյուզանդիայի օգնության, որը ըստ սովորության մերժում է օգնել հայկակն ապստամբության:
Աղվանքի վրա եղած բռնությունների համար հայերը որոշեցին օգնության հասնել հարեվան ժողովրդին:
Ապստամբության ղեկավարները ուժերը բաժանեցին երեք մասերի:
1- Առաջին մասը ստանձնեց Ներշապուհ Արծրունին, եվ ուղարկվեց Ատրպատականի Հեր եվ Զարեվանդ գավառները: Այս զորամասը պաշտպանելո էր Հայաստանը պարսիկների անակնկալ հարձակումներից:
2- Երկրորդը ստանձնեց սպարապետ՝ Վարդան Մամիկոնյանը, եվ օգնության շտապեց Աղվաններին: Վարդանի զորքերը պարսիկներին ջախջախեցին Խաղխաղ քաղաքի մոտ, ապա հասան Ճորապահակի ամրությունները եվ դաշինք կնքեցին Հոների հետ, ըստ որում հոները պիտի օգնեին հայերին պարսիկների դեմ:
3- Երրորդը Վասակ Սյունու գլխավորությամբ մնաց երկրում:
Վասակ սյունին Հայաստանում հատուկ քաղաքականություն էր վարում: Նա մի կողմից լուրեր էր տարածում, իբր թե Հազկերտը հրաժարվել է իր կրոնափոխության ծրագրից, մյուս կողմից ջանք չեր խնայում պարսիկներին համոզելու հրաժարվել բռնություններից: Բացի այդ որ նա մեծ երկյուղ էր կրում որ միանալով ապստամբությանը՝ կկորցնի ող միայն իր մարզպանի պաշտոնը, այլեվ իր երկու պատանդ որդիները մահապատժի կենթարկվեին:

451 թ. գարնանը պարսկական բանակը շարժվեց դեպի Հայաստան: Մուշկան Նյուսալավուրտի հրամանատարությամբ պարսկական բանակը անցնելով Հերն ու Զարեվանդը շարժվեց երկրի խորքերը: Նրանք մտան Վասպուրականի Արտազ քաղաքը եվ բանակ դրեցին Տղմուտ գետի աջ ափին՝ Ավարայրի դաշտում: Շուտով հայկական բանակը բանակ դրեց գետի ձախ ափին:
Կռվից առաջ՝ Վարդան Մամիկոնյանը, Հովսեփ կաթողիկոսն ու Ղեվոնդ Երեցը թշնամու դեմ քաջաբար մարտնչելու կոչ արեցին: Ճակատամարտի նախօրեին հայոց սպարապետն իր 66 հազարանոց բանակը բաժանեց 3 մասերի եվ առանձնացրեց պահեստազորը:
Առաջինը մարտին նետվեցին հայերը , եվ 451թ. Մայիսի 26-ին վաղ առավոտյան հայոց այրուձին անցավ Տղմուտը: Պարսից բանակի որոշ գնդեր չդիմացան ճնշմանը եվ նահանջեցին, թվում էր որ հայերը հաղթանակ են տանում:
Սակայն շուտով Մուշկան Նյուսալավուրտը վերադասավորեց ուժերը եվ նրանք շրջապատեցին սպարապետի փոքրաթիվ զորականներին ու սեղմեցին օղակը: Անհավասար կռվում հերոսաբար ընկավ Վարդանն ու բազմաթիվ նշանավոր նախարարներ:
Երեկոյան մարտը դադարեց եվ հայոց բանակը վերադարձավ իր դիրքերը: Հայերը չէին ջախջախվել, պահպանել էին մարտական ոգին եվ լի էին պայքարը շարունակելու վճռականությամբ:
«Ոչ թե մեկ կողմը հաղթեց եվ մյուս կողմը պարտվեց, այլ քաջերը քաջերի դեմ դուրս գալով, երկու կողմն էլ պարտություն կրեցին».- գրում է Եղիշե Պատմիչը իր «Վասն Վարդանա եվ Հայոց Պատերազմին» գրքում:

Monday, September 7, 2009

Արշակ Բ.-ի (350-367) ներքին եվ արտաքին քաղաքականությունը

Արշակ Բ.-ը ձգտում էր համերաշխություն պահպանել երկու հզոր հարեվանների հետ՝ (Բյուզանդական կայսրության եվ Սասանյան Պարսկաստանի): Նույնպես փորձում էր լավ կապեր ստեղծել հոգեվորական եվ նախարարական խավերի միջեվ:
Նա զինվորական Ներսեսը (կաթողիկոս՝ Հուսիկի թոռը) նշանակեց Էջմիածնի կաթողիկոս (353-373): Ներսեսը Աշտիշատում գումարեց առաջին հայկական եկեղեցական ժողովը:
Արշակը Մասիսի հարավային կողմում կառուցում է Արշակավան քաղաքը, հրավիրելով բոլոր ցանկացողներին քալ ու այնտեղ բնակվել: Արշակավանում բնակվում են քրեական տարրեր, հանցագործներ, ինչ որ եկեղեցական խավի դժգոհությունը առաջ բերեց:
Հռոմի կախյսրի հատուկ համակրանքը Գնելի հանդեպ (Արշակի եղբորորդու)՝ կասկածներ է առաջացնումն Արշակի մոտ, որը կարծելով թե Գնելը ուզում է տիրանալ գահին՝ սպաննում է նրան: Սպանվում է նաեվ Օլիմպիա թագուհին, որը Հռոմի կայսրի հարազատներից էր, եվ Արշակը ամուսնանում է Գնելի այրու՝ Փառանձեմի հետ:
Մամիկոնյան տոհմը բաժանվում է երկու թեվի: Վասակ սպարապետը դառնում է Արշակի զինակիցը, իսկ նրա եղբայր՝ Վահանը անցնում է Պարսից թագավոր՝ Շապուհ Բ.-ի (310-379)-ի կողմը:
Հռոմն ու Պարսկաստանը պատերազմի էին պատրաստվում, եվ յուրաքանչյուրը փորձում էր Հայաստանը իր կողմը քաշել: Սակայն Արշակը միշտ էլ փորձում էր չեզոք մնալ: Դրա վրա Պարսկական բանակը մտնում է Հայաստան, գրավում ու ավերում է Տիգրանակերտը, թալանվում են Արշակունիների տոհմական դամբարանները Անի-Կամախ ամրոցում:
Սասանյան Պարսկաստանի եվ Հռոմի Հովիանոս Ուրացող (363-364) միջեվ կնքված ամոթալի դաշնագրի համաձայն, Հռոմը պարտավորվում էր չօգնել Հայաստանին: Դրա վրա Շապուհը նոր հարձակումներ է ձեռանարկում Հայաստանի վրա, եվ սկսվում է Հայ-Պարսկական քարամեա պատերազմը (364-368): Հայ նախարարների մեծ մասը անցնում են պարսիկների կողմը: Սակայն հայկական բանակը Արարատյան դաշտում սպարապետ Վասակի հրամանատարությամբ ջախջախում են պարսիկներին:
Շապուհը համոզվելով որ զենքի ուժով անհնար է ընկճել հայերին, դիմում է նենգության: Տիզբոն հրավիրում է Արշակին հաշտություն կնքելու պատրվակով: Արշակը Տիզբոն է ներկայանում սպարապետ Վասակի հետ, սակայն Շապուհը նրանց կալանավորում է ու նետում հեռավոր (Անհուշ) բերդը, որտեղ Արշակը շուտով ինքնասպան է լինում 367 թվին:
Արշակ թագավորը աննկուն պայքարել է հայրենիքի անկախության պահպանման համար:

Saturday, September 5, 2009

Հայաստանը Աշխարհակալ Տերություն: Տիգրան Բ. (95-55)Ք.Ա.

• Տիգրան Բ. կամ Տիգրան Մեծը (140-95-55) Ք.Ա. Արտաշես Աշխարհակալի թոռը՝Տիգրան Ա.-ի որդին էր: Նա գտնվում էր Պարթեվաստան որպես պատանդ:
Հորը Տիգրան Ա.-ի (115-95) Ք.Ա.-ի մահից հետո, Տիգրանը Պարթեվներին տալով 70 հովիտներ ազատվում է պատանդությունից, ու վեռադառնալով Հայաստան թագադրվում է Արտաշատում իբրեվ Հայոց թագավոր 95 թ. Ք.Ա.:
Տիգրանը իշխանության գլուխը անցնելուց հետո սկսում է երկրի հզորացման բրոցեսը: Նրա զորքերը 94 թվին Ք.Ա. մտնում են Ծոփք՝ որտեղի թագավոր Արտանեսը, որը Զարեհի շառավիղեն էր, հրաժարվում է գահից հօգուտ Տիգրանին: Ծոփքը դարեր հետո վերամիավորվում է Մեծ Հայքին մեկ հայկական պետականության մեջ:
Այնուհետեվ Տիգրանը դաշնակցում է Պոնտոսի թագավոր Միհրդատ Զ. Եվպատորի հետ, որը իր աղջիկը Կլեոպատրան կնության է տալիս Տիգրանին: 93 թ. Ք.Ա. Տիգրանի եվ Միհրդտաի դաշնակից ուժերը մտնում են Կապադովկիա, սակայն Հռոմեական ուժերի հետ չընդհարվելու համար ետ են քաշվում:
87 թ. Ք.Ա. Հայկական ուժերը ներխուժում են Ատրպտական-Մեդիա, ապա Պարթեվաստան հասնելով Էքբաթան քաղաքը: Պարթեվից թագավորը Տիգրանին զիջում է Ատրպատականից եվ Հյուսիսային Միջագետքից, ու նաեվ «արքայից-արքա» տիտղոսից որը կրում էր Պարթեվաց թագավորը: Այդ տիտղոսը սկսվում է արձանագրվել Տիգրանին դիմանկարը կրող դրամների վրա: Տիգրանը նվաճում է Կորդուք, Ադիաբենե եվ Օսրոյենեն: Ապա գրավելով Մծբինն ու Եդեսիան մոտենում է Սելեվկյան թագավորության: 83 թվին Ք.Ա. Տիգրանը Անտիոքում կը բազմի Սելեվկյան գահի վրա՝ իր նվաճումները հասցնելով մինչեվ Լիբանան եվ Պաղեստին:
Տիգրանի տերությունը տարածված էր՝ Միջերկրականից Եգիպտոս, եվ Կասպից ծովից ու Կուր գիտից Միջագետք:
Տիգրանը Սելեվկյանների վրա նահանգապետ նշանակում է Բագարատ զորավարը՝ Անտիոքի մեջ, իսկ իր եղբայրին Գուրասին՝ Մծբինի մեջ Հյուսիսային Միջագետքի նահանգապետ:

Տիգրիսի վերին հոսանքում՝ Աղձնիքի նահանգում Տիգրանը կառուցում է Տիգրանակերտ անվամբ քաղաքը, որը դառնում է նրա նոր մայրաքաղաքը:
Այնտեղ նա բնակեցնում է շատ տեղերից բերված ժողովուրդներ որոնցմէ էին հրեաները:

Հռոմեական Հանրապետությունը հանգիստ աչքով չեր դիտում Հայկական եվ Պոնտական հզորացման եվ նվաճումներին: Նրանք արեվելք են ուղարկում Լուկուլլոս զորավարը, որը կարողանում է հաղթել Միհրդատին: Միհրդատը փախչելով մտնում է Հայաստա: Լուկուլլոսը Տիգրանից խնդրում է Միհրդատը իրեն հանձնել, բայց Տիգրանը մերժում է նրա խնդրանքը:
69 թվին Ք.Ա. երբ Տիգրանը գտնվում էր հարավ, Լուկուլլոսը իր զորքերի հետ մտնում է Հայաստան: Տիգրանը նրան դեմ ուղարկում է հայկական 3000-նոց բանակ Մեհրուժանի գլխավորությամբ: Սակայն այդ գունդը պարտվում է եվ Մեհրուժանն էլ զոհվում: Դրա վրա Տիգրանը իր 6000-նոց գնդով վերադառնում է Հայաստան եվ տեսնում է որ Տիգրանակերտը պաշարվել է:
69 թվին Հոկտեմբերի 6 –ին մեծ ճակատամարտ է տեղի ունենում Տիգրանակաերտում, եվ Հռոմեացիները միայն Տիգրանի հույն վարձկանների դավաճանությամբ կարողանում են գրավել Տիգրանակերտը եվ զայն քարուքանդ անել: Լուկուլլոսը ոգեվորված իր բանակները ուղղում է Արտաշատի վրա, զայն եվս գրավելու համար:

Արտաշատին սպառնացող վտանգին՝ Տիգրանը նոր ճակատամարտ է տալիս 68 թվի Սեպտեմբերին Արածանի գետի ափին: Ճակատամարտում հայերը ջախջախում են Հռոմեական բանակը: Պոնտոսում էլ Միհրդատը կարողանում է մեծ հաղթանակ տանիլ Լուկուլլոսի դեմ: Այս պարտություններից հետո Հռոմը դժգոհ Լուկուլլոսից՝ նրան ետ կանչեցին ու ազատեցին Արերվելքի զորավարի պաշտոնից:
66 թվին Հռոմը Արեվելք է ուղարկում Պոմպեոս զորավարը: Այն ատեն Հայաստանում ներքին պառակտումներ էին ծագել, երբ Տիգրանի կրտսերը՝ Կրտսեր տիգրանը, ապստամբում է իր հոր դեմ Հռոմեացիների օգնությամբ, սակայն պարտվում է եվ անցնում Հռոմեական զորքի կողմը:
Պոմպեոսը պարտության է մատնում Տիգրան Մեծին, ապա Կրտսեր Տիգրանի ուղեկցությամբ ներխուժում է Հայաստանի խորքերը դեպի Արտաշատ:
Այն ատեն 75 ամեա Տիգրանը ստիպված հաշտություն է խնդրում: Պոմպեոսի եվ Տիգրանի միջեվ հաշտություն վ կնքվում Արտաշատում 66 թվին Ք.Ա., որի համաձայն Մեծ Հայքը զրկվում է իր արտաքին նվաճումներից՝ պահպանելով իր բուն տարածքները:
Տիգրան Մեծը մահանում է 55 թվին Ք.Ա., 85 տարիքին: Նրան հաջորդում է որդին՝ Արտավազդ Բ.:

Հայ Ժողովրդի Ծագումը



Հայկական լեռնաշխարհում 3-րդ եվ 2-րդ հազարամյակներում ապրում էին հարյուրավոր հնդ-եվրոպական ցեղեր:

Հայ ժողովրդի կազմավորման մասնակցել են հնդեվրոպալեզու ցեղախումբեր, որոնցից ամենախոշոր ցեղերն էին.- «ՀԱՅ» եվ «Արմեն» ցեղախմբերը:

· ՀԱՅԱՍԱ

Խեթերը (Հիթիթները) իրեպց պետությունը ստեղծել են Փոքր Ասիայում (18-12)րդ դարերին Ք.Ա.:

Իսկ Հյուսիսային Միջագետքում Միտանիները (Խուռիները) ստեղծում են իրենց պետությունը (17)րդ դարում Ք.Ա.:

Հայասա պետությունը գտնվում էր Մեծ Հայքից Սեվ Ծով տարածքի վրա: Հայասա-Ազզիից եկել է հայ ժողովրդի «ՀԱՅ» անվանումը: Հայասայի կենտրոնն էր Անի-Կամախը Եփրատի ափին:

Հայասա բառը նշանակում էր = Հայ + ասա (խեթերեն) = Հայերի երկիր

Հայասայի առաջին հիշատակությունը եղել է խեթական Սուպպիլուլիումի (1380-1346) Ք.Ա. թագավորի տարեգրությունում, որը իր հոր Տուդխալիա Գ. Թագավորի հետ (1410-1380) թագավորի հետ երկու արշավանքներ է կատարել Հայասայի վրա: Պատերազմը տեղի է ունեցել Կումախխայի մոտ եվ ավարտվել է Կարաննիի պարտությամբ:

Հետագային Սուպպիլուլիումի եվ Հայասայի թագավոր՝ Հուգաննայի միջեվ դաշնագիր է կնքվում, եվ Սուպպիլուլիումը իր քրոջ կնության է տալիս Հուգաննային:

Հուգաննայի մահից հետո, Աննիա թագավորը հարձակվում է Դանկուվա խեթական քաղաքի վրա 1338 Ք.Ա., սակայն խեթերի Մուրշիլի Բ. Թագավորը (1346-1320) Ք.Ա., 1335-ին հարձակվում է Հայասայի վրա եվ գրավում է զայն:

Հայասայի վերջին հիշատակությունը 13-րդ դարում խեթական մի արձանագրությունում է:

Կարաննի թագավորին է վերագրվում ԿԱՐԻՆ թագավորի կառուցումը, իսկ Աննիա թագավորին՝ Անիի կառուցումը (Անի-Կամախ):

· Արմենի-Շուպրիա

Արմենները վաղուց ապրել են Հայկական լեռնաշխարհի հարավ-արեվմտյան եվ Փոքր Ասիայի արեվելյան մասում: Ասորեստանյան արձանագրություններում Արմենները հիշատակվում են «ուրումե», իսկ ուրարտական արձանագրություններում՝ «ուրմե» կամ «արմե» անուններով, Հոմերոսը հիշատակում է «արիմ» ժողովուրդ անունը:

Իսկ «Արմենի», «Արմենիա», «Արմինա» անունները խուրիտտա-ուրարտական ծագում ունին: Արմենի նշանակում է Արմե + նի(խուրիտական մասնիկ) = Արմենների երկիր:

23-րդ դարում Ք.Ա. գրված մի արձանագրությունում հիշատակվում է որ Ակկադի թագավորի Նարամ-Սինի դեմ ելել են 17 թագավորներ, որոնցմէ 11-րդը Արմանի երկրի Մանդակինա թագավորն է:

Երկրորդ հիշատակությունը եղել է Սարգոն Ա.-ի (1980-1948) Ք.Ա. մի արձանագրությունում, ըստ որի Արմանի երկիրը Սարգոնի տիրապետությախն տակ է եղել:

Իսկ «ուրումե» ձեվը առաջին անգամ հիշատակավել է Ասորեստանյան թագավոր Թիգլադպլասար Ա. թագավորի (1115-1077) Ք.Ա. ժամանակ: Նա հիշատակել է որ ուրումեացիները գրավել են Շուպրիա երկրի Ալզի եվ Աղձնիքի շրջանները:

Ուրարտացիներից առաջինը Մենուան էր որ արշավեց Արմենի-Շուպրիայի վրա, զայն կոչելով Ուրմեուխի:

773 Ք.Ա. Արգիշտի Ա.-ը արշավում է Ուրմեի վրա, ավերելով եվ 24 հազար գերի տանելով:

«Արմե» ձեվով առաջին անգամ հիշատակվում է Սարդուր Բ.ի օրով: Նա 3 արշավանքներ է ձեռնարկում տանելով 8500 գերիներ:

· Հայասայից հարավ ընկած էր Սուխմու երկիրը: Այստեղից է հնարավոր Հայաստանին տրված վրացերեն անվանում՝ Սոմխեթին:

Եփրատի աջաթնյակում ընկած էր Թեգարամա երկիրը, որը Աստվածաշնչում հիշատակված Թորգոմի տունն է: Թեգարամայից հարավ ընկած էր Մելիդ երկիրը, ներկայի Մալաթիան:

· Նայիրի

14-13րդ դարերում Վանա լճի շրջակայքում եվ ավելի հարավ ու արեվմուտք ապրում էին խուրիտտա-ուրարտական ցեղեր, որոնք ասորեստանյան արձանագրութուններում կրում էին ՆԱԻՐԻ անունը, որը ասորերեն նշանակում էր (Գետերի Երկիր) այն պատճառով որ գտնվում էր Եփրատ եվ Տիգրիս գետերի միջեվ:

Նաիրիի առաջին հիշատակությունը Սալմանասար Ա-ի (1280-1261) Ք.Ա.-ի արձանագրությունում է, որը նվաճել է Նաիրին:

Թուկուլթի-Նինուրտան (1261-1239) Ք.Ա. նունպես արշավել է Նաիրիի վրա, որի ժամանակ նրա դեմ են ելել Նաիրիի 40 թագավորները (ցեղային միությունների պետերը):

Թիգլադպալասար Ա.-ը Նաիրիի վրա երեք արշավանքներ է ձեռնարկել, իսկ Ասուրնազիրապալ Բ.-ը (883-859) արշավանքներ է կատարել:

· Էթիունի

Արարատյան դաշտում եվ նրանից հյուսիս տարածված էր Էթիունի ցեղային միությունը, որին արեվմուտքում սամանակից էր Նաիրին: Սեվանա լճի շրջակայքը կոչվում էր Ջրային Էթիունին: Էթիունիի կենտրոնական մասն էր կազմում Ազա երկիրը, որի տարածքում է գտնվում այժմու Երեվանը:

· Դայա

Գտնվում էր Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիս-արեվմուսքում, եվ նա իր անունը փոխանցել է հայկական Տայք նահանգին:

· Վանի (Ուրարտու, Արարատի) Թագավորությունը

Հայկական լեռնաշխարհի հարավին բնակվում էին «Ուրուատրի» ցեղախումբը որը բաղկացած էր 8 ցեղերից: 13րդ դարում Ասորեստանի թագավորը արշավել ու ավերել է նրանց երկիրը:

859 Ք.Ա. հիշատակվում է Արամե Բիայնիլիի թագավորը, որն Արճեշը (Արզասկու)ն ընտրեց իր մայրաքաղաքը:

Արամեին հաջորդեց Լուտիպրին, ապա նրա որդի Սարդուր Ա. (835-825) Ք.Ա., որը Ուրարտուի մայրաքաղաք Տուշպա-Վանի կառուցման մասին թողել է սեպագիր արձանագրություն ինքզինք կողելով «Մեծ արքա, հզոր արքա, տիեզերքի արքա, արքաների արքա»:

Սարդուրին հաջորդում է որդին Իշպուինին (825-810), ապա նրա որդի Մենուան (810-786) Ք.Ա. որոնց ատեն թագավորությունը հզորանում է: Հյուսիսում հասնելով Արաքսի ափերին, Արարատի հյուսիսային փեշերին Մենուան կառուցում է (Մենուախինիլի) քաղաքը: Ապա նա նվաճում է Ուրմե (Տարոն) եվ Արխի (Հարք) նահանգները: Արեվմուտքում էլ նվաճում է Ծուփա (Ծոփք) եվ Մելիդ (Մալաթիա) երկրները:

Մենուան կառուցել է նաեվ Վայոց Ձորից Վան հասնող 72 կիլոմետրանոց ջրանցք (Մենուայի պեղվածք), որը հետագային կոչվեց՝ Շամիրամի ջուր:

Մենուային հաջորդում է նրա որդի Արգիշթի Ա.-ը (786-764) Ք.Ա., որը նվաճում է Արարատյան դաշտը, եվ 782 թ.-ին հիմնադրում է Էրեբունի բերդաքաղաքը, (Արին բերդ) բլրի վրա, ԱՐ աստուծո անունով, այնտեղ բնակեցնելով 6600 հայ ռազմիկներ իրենց ընտանիքներով:

Մի տարի հետո Արարատյան դաշտի կենտրոնում կառուցում է Արգիշթիխինիլի (Արմավիր) քաղաքը: Ապա նվաճում է Սեվանա լճին, Շիրակին եվ Դաիուխի (Տայք)ին:

Արգիշթիին հաջորդում է նրա որդին Սարդուր Բ.-ը (764-735), որը նվաճում է Վելիքուխ (Գեղարքունիք)-ը, եվ արշավում է Արմե երկրի վրա:

743 բ. Ք.Ա. Ասորեստանի Թիգլադբալասար Գ. Թագավորը պարտության է մատնում Սարդուրին, ապա պաշարում է մայրաքաղաք Տուշբան, սակայն չի կարողանում գրավել զայն:

Սարդուրին հաջորդում է նրա որդի՝ Ռուսա Ա.-ը (735-713) Ք.Ա., որը կառուցել է (Ռուսախինիլի) քաղաքը: Նրա ժամանակ Ասորեստանի թագավոր Սարգոն Բ.-ը հարձակվում է Ռուսայի ենթակա (Մուծածիր) իշխանության վրա, թալանելով (Խալդ) եվ (Թեյշեբաին)ի աստծու տաճառները:

Սկսվում են Հյուսիսային Կովկասից զավթել քոչվոր Կիմմերները, նրանց հաջորդում են Սկյութները:

Ռուսային հաջորդում է նրա որդին Արգիշթի Բ.-ը (713-685) Ք.Ա., որը խուսափում է Ասորեստանի հետ ընդհարվումից:

Ռուսա Բ.-ը (685-645) Ք.Ա. դաշնակցում է Կիմմերների հետ, ապա արշավում ու գրավում Փռյուգիան ու Խաթթին:

Զվարթնոցի ավերակներում հայտնաբերված մի արձանագրությունում պարզվում է որ Ռուսան Հրազդանի հովտում տնկել է խաղողի տնկեր ու պտղատու ծառեր: Նա կառուցել է Թեյշեբաինի (Կարմիր Բլուր)ի միջնաբերդը Երեվանի մոտ: Նրա ժամանակ է եղել Սարասար եվ Ադրամելիքի փախուստը Հայաստան ազատվելով Սենաքերիբից (704-681 ) Ք.Ա.:

Այս շրջանին հզորանում է Մարական թագավորությունը որը դաշնակցելով Հայաստանի եվ Բաբելոնի հետ կործանում է Ասորեստանյան թագավորությունը 612 թ. Ք.Ա.: Թագավորում են Սարդուր Գ. 645-635 , Սարդուր Դ. 635-625, Արգիշթի Գ. 625-620, Էրիմենա 620-610, Ռուսա Գ. 610-600, Ռուսա Դ 600-590 թագավորները:

Մոտավորապես 590 թ. Ք.Ա. մարերը մտնում են Արարատյան դաշտ եվ տեղական ցեղերի օժանդակությամբ կործանում են Ուրարտուի շատ մը քաղաքներ ու կենտրոններ, այդ թվին նաեվ Թեյշեբաինին:

Ուրարտուի թագավորության անկման հետ ավարտվում է Հայ Ժողովրդի կազմավորման բրոցեսը: Լեռնաշխարհի բնակչությունը համախմբվում է մի նոր համահայկական պետության մեջ, Երվանդունիների թագավորությունում:

Wednesday, September 2, 2009

Համառոտ Տեսություն Հին Հայաստանի Տարածքի Եւ Վարչական Բաժանման

Համառոտ Տեսություն
Հին Հայաստանի Տարածքի Եւ Վարչական Բաժանման

• Հայաստան ասելով պետք է հասկանալ այն ամբողջական տարածքը, որտեղ ապրել ու իր պատմությունն է կերտել հայ ժողովուրդը:
• Աքեմենյան Պարսկաստանի տիրապետության տակ գտնվելու ժամանակներից սկսած Հայաստանի մասին մեզ հասել են Դարեհ Ա-ի (521-484) Բեհիստունի (Քիրմանշահ քաղաքի մոտ) արձանագրությունը, հույն պատմագիրներ Հերոդոտի ու Քսենոֆոնի գրավոր հիշատակությունները:
• Դարեհի Բեհիստունի արձանագրության մեջ հիշատակված վայրերը, որոնց մի քանիսի տեղադրությունը դեռեւս չէ ճշտված, գտնվում էին Հայաստանի (արձանագրության մեջ՝ Արմենիա) հարավային սահմանամերձ շրջաններում, այդ պատճառով էլ այդ արձանագրությամբ հնարավոր չէ որոշակի գաղափար կազմել Հայաստանի տարածքային ամբողջականության մասին: Գրեթե նույնպիսի թերություններ ունեն նաեւ Հերոդոտի ու Քսենոֆոնի հաղորդած վկայությունները: Սակայն, այնուամենայնիվ, վերջիններիս հաղորդած տեղեկություններն անհամեմատ ավելի ամբողջական ու որոշակի են եւ հնարավորություն են տալիս, գոնե մոտավոր չափով, իմանալ Հայաստանի մեծությունը:
• Աքեմինյանների տիրապետությունը, որ Հայաստանում հաստատվել էր 519թ. Դարեհ Ա-ի ժամանակ, շարունակվեց մինչեւ 330 թ. (մ.թ.ա.):
• Դարեհ Ա թագավորի օրոք Աքեմենյան Պարսկաստանի կազմի մեջ մտնոթ բոլոր երկրները, դրանց թվում եւ Հայաստանը, ենթարկվեցին պետական ու վարչական վերակազմման: Դարեհ Ա-ն պարսկական ամբողջ պետությունը բաժանել էր մի շարք շրջանների՝ սատրապությունների, որոնց կառավարիչները կոչվում էին սատրապներ («աշխարհապահ»): Սատրապները, որորնք իրենց շրջաններում ունէին վարչական ու դատական իշխանություն եւ հավաքում ու Աքեմենյան արքունիք էին ուղարկում պետական հարկերը, ենթարկվում էին անմիջապես Դարեհի բարձրագույն իշխանությանը: Հայաստանի նախկին իշխանավորները, չնայած ենթարկվում էին սատրապներին, բայց պահպանել էին իրենց ներքին իրավունքները:
• Հայկական ցեղախմբերի բնակության շրջանները, որորնք Հերոդոտի մոտ կոչված են Արմենիա, կազմում էին Աքեմենյան Պարսկաստանի երկու սատրապություններ՝ 13-րդը եւ 18-րդը: 13-րդ սատրապության մեջ մտնում էին Հայկական լեռնաշխարհի արեւմտյան շրջանները՝ Արմենիան (արմենների երկիրը), Հայասա-Ազզին եւ նրանց հարեւան մի քանի մանր ցեղերի զբաղեցրած շրջանները: Արմենիան տարածվում էր Տիգրիսի վերին եւ Արածանիի ստորին հոսանքների շրջանում եւ տարածքով համընկնում էր ավելի ուշ շրջանում Ծոփք ու Աղձնիք նահանգներին («աշխարհներին»): Հավանական պետք է համարել այն, որ նշված ժամանակաշրջանում Արմենիայի մեջ են մտել նաեւ բազմաթիվ այլ վայրեր Հայկական լեռնաշխարհի կենտրոնական մասերից:
• Հերոդոտի հիշատակության համաձայն՝ Արմենիան իր արեւմտյան սահմանը կազմող Եփրատ գետից սկսած դեպի հարավ-արեւելք, Պարսից «Արքայական Ճանապարհի» ուղղությամբ տարածվում էր 56,6 փարսախ (մոտ 320 կմ): Եթե նույն չափով նա տարածվում էր նաեւ արեւելյան ուղղությամբ, իսկ դա շատ հավանական է, ապա արեւելյան սահմանը Արածանիի ուղղությամբ հասել է Վանա լճի ավազանը՝ իր մեջ ամփոփելով հետագայի Տուրուբերանի մեծ մասը:
• Արմենների երկրից անմիջապես հյուսիս տարածվում էր Հայասան: Հյուսիսային կողմից նրա սահմանը կազմում էր Պոնտական լեռնաշղթան:
• Արմենիայից եվ Հայասայից բացի Աքեմենյան Պարսկաստանի 13-րդ սատրապության մեջ էին մտնում նաեւ Հայասայից հյուսիս՝ մինչեւ Պոնտական ծով (Սեւ ծով) ընկած շրջանները:
• 18-րդ սատրապությունը, դարձյալ Հերոդոտի վկայությամբ, կազմված էր մատիենների, սասպեյրների եւ ալարոդների երկրներից:
• Չափազանց հետաքրքրական է ի հարկե իմանալ 18-րդ սատրապության ճշգրիտ սահմանները, սակայն փաստերի բացակայության պատճառով առայժմ զրկված ենք այդ հնարավորությունից: Ընդհանուր ձեվով կարելի է ասել, որ մատիեններն ապրել էին Վանա եւ Ուրմիա լճերի միջեւ, ալարոդները՝ Վանա լճի ավազանում, Արարատյան դաշտում եւ դրանից արեւելք, իսկ սասպեյրները՝ Սպերի եւ Տայքի կողմերում:
• Աքեմենյան Պարսկաստանի տիրապետության ժամանակաշրջանի Հայաստանի մասին ամենակարեւոր աղբյուրը Քսենոֆոնի «Անաբազաիս» աշխատությունն է, որի մեջ բավական մանրամասնությամբ նկարագրված է Քսենոֆոնի եւ 10000 հույն զորքի վերադարձը Հայաստանի եւ Տրապիզոնի վրայով դեպի Հունաստան: Այդ նահանջը տեղի է ունեցել 401-400 թթ. (մ.թ.ա.): Հայաստանի մասին Քսենոֆոնի հաղորդած տեղեությունները արժանահավատ են, որովհետեւ նա ինքն անձամբ եղել է Հայաստանում եւ նկարագրել է իբրեւ ականատես: Միանգամայն հասկանալի է, որ Քսենոֆոնի տեղեկությունները վերաբերում են Հայաստանի (Արմենիայի) այն մասերին, որտեղով նա անցել է հույն զորքերի հետ:
• Նրա հաղորդած տեղեկությունների հիման վրա հնարավոր է դառնում դատել ոչ միայն զուտ պատմական մի շարք հարցերի մասին, այլեւ շատ թե քիչ որոշակի գաղափար կազմել այն ժամանակի Հայաստանի տարածքի եւ վարչական բաժանման վերաբերյալ:
• Քսենոֆոնի հիշատակության համաձայն՝ Արմենիան իր ժամանակներում վարչականորեն բաժանված էր երկու մասի՝ Արեւելյան Արմենիայի եւ Արեւմտյան Արմենիայի: Դրանցից յուրաքանչյուրը կազմում էր մի-մի սատրապություն եւ մտնում էր Աքեմենյան Պարսկաստանի կազմի մեջ: Ն.Ադոնցի կարծիքով Քսենոֆոնի հիշատակած Արմենիայի (Հայաստան) Արեւելյան եւ Արեւմտյան մասերը համապատասխանում են նույն Աքեմենյան ժամանակաշրջանի վերոհիշյան 13-րդ եւ 18-րդ սատրապություններին, որոնք հիշատակված են Հերոդոտի կողմից: Իսկ դրանից երեւում է որ հերոդոտի ժամանակ 18-րդ սատրապության մեջ հայացման բրոցեսը շատ խորն էր գնացել, եւ այդ է պատճառը, որ Հերոդոտից հետո շատ չանցած Քսենոֆոնն արդեն 18-րդ սատրապությունը հիշատակում է ոչ որպես սասպեյրների, մատիենների եւ ալարոդների երկիր, այլ Արեւելան Արմենիա (Արեւելյան Հայաստան):
• Սելեւկյանների տիրապետության ժամանակաշրջանում (4-րդ դարի վերջերից մինչեւ 2-րդ դարի սկզբները մ.թ.ա.), Հայաստանի մի մասը ենթարկված էր Սելեւկյան թագավորներին: Հայաստանը այդ ժամանակ բաղկացած էր երեք հիմնական մասերից՝ Փոքր Հայք, Ծոփք եւ Մեծ Հայք: Սրանցից Փոքր Հայքը եւ Մեծ Հայքի հյուսիսային մասը ինքնուրույն էին ու կառավարվում էին տեղական թագավրների կողմից: Պատմագիտական եւ հնագիտական վերջին ուսումնասիրությունների արդյունքները ցույց են տալիս, որ Մեծ Հայքում իշխում էին Երվանդունի թագավորները: Երվանդունինըրն Արարատյան դաշտում կառուցել էին մի քանի բերդեր եվ քաղաքներ, որոնց մեջ ամենանշանավորներն էին Երվանդաշատ քաղաքը եւ Երվանդակերտ ամուր բերդը:
• Սելեւկյան շրջանում Ծոփքը կազմված էր Արեւմտյան Տիգրիսի վերին հոսանքի եւ ստորին Արածանիի վրա ընկած շրջաններից: Նա Մեծ Հայքին միացվեց բավական ուշ՝ Տիգրան Բ-ի օրոք:
• Մեծ Հայքը ինչպես եւ հայկական մյուս երկիրները՝ Ծոփքն ու Փոքր Հայքը, տարբեր ժամանակներում ունեցել են տարբեր տարածություն: Գերմանացի հայագետ Հյուբշմանը, հենվելով Ստրաբոնի վկայությունների վրա, ենթադրում է որ Սելեւկյան շրջանում բուն Հաայստանը (հայկական բոլոր երկրները՝ առանց Փոքր Հայքի) իր մեջ էր ընդգրկում հետագա 15 նահանգներից հազիվ չորսը՝ «Չորրորդ Հայքը, Աղձնիքը, Տուրուբերանը եւ Այրարատը»: Սակայն փաստերը ցույց են տալիս, որ Սելեւկյանների տիրապետության ժամանակաշրջանում Հյուբշմանի նշած նահանգներից բացի, Մեծ Հայքի մասերն են կազմել նաեւ Վանա լճից հարավ գտնվող Մոկաց աշխարհն ու Ռշտունիքը, ինչպես եւ լճից հարավ-արեւելք ընկած բազմաթիվ շրջաններ:
• Բացի դրանից, պետք է նշել որ հետագայում Մեծ Հայքին միացած Բարձր Հայք նահանգի արեւմտյան եւ հյուսիս-արեւմտյան մեծագույն մասը եւս հայկական էր եւ Սելեւկյանների տիրապետության ժամանակաշրջանում մտնում էր Փոքր Հայքի մեջ:
• Փոքր Հայքը Սելեւկյանների ժամանակաշրջանում ուներ ավելի մեծ տարածք, քան 2-րդ դարից (մ.թ.ա.) մինչեւ (3-րդ դարը մ.թ.) ընկած շրջանում: Այդ ժամանակաշրջանում բացի Հալիս եւ Գայլ գետերի ավազաններից, Փոքր Հայի մեջ էր մտնում նաեւ հետագայում Բարձր Հայք կոչվող նահանգի մեծագույն մասը, որը սակայն Արտաշես Ա-ն (2-րդ դար մ.թ.ա.) միացրեց Մեծ Հայքին, եւ այնուհետեւ այն մնաց որպես Մեծ Հայքի կազմի մեջ մտնող մի շրջան:
• Սելեւկյանների տիրապետության ժամանակաշրջանում Մեծ Հայքում, Փոքր Հայքում եւ Ծոփքում զարգանում է տնտեսությունն ու մշակույթը: Հասարակության դասակարգային շերտավորումն այդ հիման վրա աելի է խորանում: Հայ ժողովուրդն սկսում է ամեն մի առիթ օգտագործել ինքնուրույն պետականություն ձեռք բերելու համար: Շատ չանցած, հայկաակն ինքնուրույն պետականությունը դառնում է պատմական իրողություն:
• 3-րդ դարի ընթացքում Սելեւկյան պետությունը մշտական պատերազմների, ապստամբությունների եւ իշխող վերնախավի ներքին երկապռակւոթյունների պատճառով հետզհետե թուլանում է: Նրանց աշխարհակալ պետությունից աստիճանաբար անջատվում են նորանոր երկրներ:
• 190 թ.(մ.թ.ա.) Մագնեզիայի մոտ Հռոմի կողմից սեելւկյան թագավոր Անիոքոս Մեծի կրած ծանր պարտությունից օգտվելով իրենց անկախ հայտարարեցին Մեծ Հայքի Արտաշես եվ Ծոփքի Զարեհ կառավարիչները: Կազմվեցին Մեծ Հայքի եվ Ծոփքի պետությունները:
• Փոքր Հայքը դրանցից էլ դեռ շատ առաջ էր ձեռք բերել ինքուրույն պետականություն:
• Մեծ Հայքի եւ Ծոփքի հայկական թագավորությունների գրաված տարածքների ու դրանց ընդարձակման մասին բավականաչափ լավ գաղափար ենք կազմում Ստրաբոնի վկայությունների հիման վրա՝
• Նրա վկայությունից երեվում է որ Մեծ Հայի Արտաշես թագավորը իր պետությանն էր միացրել Կասպյան երկիրը (Փայտակարանը), Վասպուրականը (Ստրաբոնի մոտ՝ Բասորոպեդա), Փավնիտիսը, որը մի քանի ուսումնասիրողների մոտ նույնացվում է Սյունիքի հետ, Պարիադրեսի լեռնալանջերը՝ Տայքը, Խորձենեն, Գուգարքը (Գոգարինե), Կարնո գավառը (Կարենիտես), Դերջանը (Դերքսենե)՝ Կարինից արեւմուտք եւ Տմորիքը (Կորդվաց լեռներից հարավ): Իսկ Ծոփքի թագավոր Զարեհը գրավել էր Անտիտավրոսի կողմերը գտնվող երկիրը եւ Եկեղյաց գավառը, որն այդ ժամանակներում ավելի մեծ տարածք էր գրավում, քան հետագա դարերում:
• Այսպիսով Մեծ Հայքն ու Ծոփքը Արտաշես Ա-ի (189-160 թթ. Մ.թ.ա.) եւ Զարեհի օրոք իրենց մեջ ընդգրկում էին Փայտակարանը, Սյունիքը, Վասպուրականը, Այրարատը, Գուգարքը, Տայքը, Բարձր Հայքի մեծ մասը, Տուրուբերանը, Չորրորդ Հայքը, Աղձնիքը, ոկքը, Կորճեքի մեծագույն մասը եւ թերեւս նաեւ Ուտիքն ու Արցախը, այսինքն ավելի ուշ շրջանի՝ Արշակունիների թագավորության ժամանակաշրջանի Հայկական պետության 15 նահանգներից 14-ը:
• Ստրաբոնը հաղորդում է նաեւ որ ընդլայնված Հայաստանում բնակչությունը խոսում էր մի լեզվով՝ հայերենով:
• Նույն այս 2-րդ դարում (մ.թ.ա.), Մեծ Հայքից ու Ծոփքից բացի ընդարձակվել էր նաեւ Եփրատից արեւմուտք տարածվող Փոքր Հայքը, որը նվաճել էր Պարխարյան (Պարիադրես) լեռների արեւմտյան լեռնալանջերն ու Պոնտոսի հյուսիս-արեւելյան ծովափնյա շրջանները:
• Հայկական այդ երեք թագավորությունների մեջ ամենաընդարձակը եւ զորեղը Արտաշես Ա-ի թագավորությունն էր՝ Մեծ Հայքը:
• Մեծ Հայքի մասին պատմագիրները մանրամասն տեղեկություններ են հաղորդում սկսած Տիգրան Բ-ի (95-55 թթ. Մ.թ.ա.) ժամանակներից:
• Տիգրան Բ-ն գահ բարձրանալուց անմիջապս հետո վերագարվում է պատանդությունից ազատվելու համար Պարթեվաստանին զիջած 70 հովիտները, որոնք գտնվում էին Ատրպաականի կողմերում եւ Մեծ Հայքին էին միացված դեռեվա Արտաշես Ա-ի օրոք: Այդ 70 հովիտները, ուսումնասիրողների մեծ մասի կարծիքով, տարածքով համընկնում էին հետագայում արսկահայք կոչված նահանգին: Տիգրանն այնուհետեւ (մոտավորապես 94 թվին մ.թա.) Մեծ Հայքին է միացնում Ծոփքը, որը նրա կազմի մեջ մնաց նաեւ հետագա դարերի ընթացքում:
• Ծոփքի միացնելուց հետո Տիգրան Բ-ի ընդարձակ թագավորությունը արեւմուտքում, բացի Պոնտոսից, անմիջապես սահմանակից դարձավ նաեւ Կապադովկիային: Ծոփքի միացումից շատ չանցած եւ գուցե դրանից էլ առաջ, Տիգրան Բ-ն Մեծ Հայքին միացրեց նաեւ Փոքր Հայքի արեւելյան շրջանները, որոնք կազմեցին Կարնո աշխարհի (հետագայում՝ Բարձր Հայք) մասերը: Հարավային կողմերում նա Հայկական պետությանը միացրեց Կորդվաց աշխարհը:
• Տիգրանի նվաճած այդ երկրները այնուհետեւ կազմեցին Հայկական պետության մասերը: Իսկ Տիգրանի մյուս պատերազմներով ձեռք բերած երկրները՝ Ատրպատականը, Մեծ Մեդիան, Ադիաբենը, Օսրոենը, Միգդոնիան, Կոմագենը, Ասորիքը եւ մյուսները շատ կարճ ժամանակ մնացին Հայկական պետության կազմում: Երբ նվաճված երկրներն անջատվեցին Տիգրանի պետությունից, իսկ դա տեղի ունեցավ Պոմպեոսի արշավանքից հետո (65 թ. մ.թ.ա.), Հայաստանի քաղաքական սահմանները գրեեթ համընկան Հայկական լեռնաշխարհի սահմնանների հետ: Այնպես որ հին Հայաստան կամ հայագիտության մեջ հաճախակի գործածվող Պատմական Հայաստան ասելով պետք է հասկանալ ոչ թե Տիգրան Բ-ի աշխարհակալ պետությունը, այլ Արտաշես Ա-ի օրոք եղած Մեծ Հայքը եւ Տիգրանի ժամանակ նրան միացված Ծոփքը, Փոքր Հայքի արեւելյան մասը, Կորդուքը եւ Նոր Շիրականը, որն ավելի ուշ կոչվում էր Պարսկահայք: Հին Հայաստանն այդպիսի տարածքով, բացի հյուսիս-արեւելյան եւ հյուսիսային մասերում եղած շեղումների, հիմնականում համընկնում էր Հայկական լեռնաշխարհին եւ ուներ հետեվյալ սահամանները, հյուսիսում նրա սահամնը կազմում էր Կուր գետը՝ հարավում Կորդվաց եւ Մասիուս լեռները, արեւմուտքւմ՝ Եփրատ գետը, իսկ արեւելքում Կապուտան լիճն ու նրանից հյուսիս-արեւելք ձգվող լեռնաշղթան: Տիգրան բ-ի ժամանակներից սկսած նշված սահմաններում ամփոփված երկիրը հայտնի է դարձել Մեծ Հայք կամ Հայաստան անունով: Եվ չնայած հետագա դարերում հաճախակի փոփոխություններ են կրել նրա սահմանները՝ մերթ նեղացնել, մերթ լայնացել, մերթ էլ վարչական-քաղաքական տեսակետից երկիրը բաժանվել է տարբեր պետությունների միջեւ, այնուամենայնիվ, աշխարհագիրների եւ պատմաբանների մոտ Հայաստան է կոչվել վերը հիշված տարածքային ամբողջականությունը:
• Սելեւկյանների եւ Արտաշեսյանների տիրապետության շրջանում Հայաստանը գտնվում էր մի շարք երկրների միջեւ: Այդ երկրներից էին վիրքը, Աղվանքը, Ատրպատականը, Պարթեւական թագավորությունը, Կապադովկիան, Պոնտոսը եւ Տիգրիսի վերին հոսանքում եւ Միջագետքում ընկած Ադիաբենի, Միգդոնիայի (Մծբին կենտրոնով) եւ Օսրոենի (Եդեսիա կենտրոնով) փոքրիկ թագավորությունները, որոնք մեծ մասամբ ենթակա էին պարթվներին: Հայաստանն այդ հարեվանների հետ ուներ տնտեսական եւ մշակութային ամուր կապեր:
• Արտաշսյանների թագավորության շրջանում Հայկական պետությունը վարչական տեսակետից բաժանված էր երկու խողոր մասերի՝ ներքին գավառների եւ արտաքին երկրների: Արտաքնի մեջ մտնում էին Արվաստանի (Մծբինի շրջակայքը), Կորդուքի, Նոր Շիրականի, Գուգարքի, Ծոփքի եւ Աղձնիքի բդեշխությունները, որոնք Տիգրան բ-ի եւ Պոմպեոսի միջեւ կնքված 65 թ. (մ.թ.ա.) դաշնագրով մնացին Հայկական պետության կազմում: Բդեշխությունները կիսանկախ էին եւ վասալական կախում ունէին հայ թագավորներից: Բդեշխությունների վասալական կարեւոր ծառայությունը հայոց թագավորներին այն էր, որ նրանցից յուրաքանչյուրն իր կողմում պաշտպանում էր Հայկական պետության սահմանները: Այդ պատճառով էլ բդեշխությունները կոչվում էին նաեւ «կողմնակալություն» կամ «սահմանակալություն»: Բդեշխները արքունիքում ավելի բարձր դիրք ունէին, քան երկրի ներսի հողատեր ազնվականները: Բդեշխի պաշտոնը բոլոր տեղերում ժառանգական էր, բացառությամբ Տիգարն Բ-ի օրոք Աղձնիքի բդեշխի պաշտոնի, որը վարում էր թագավորների մերձավորներից մեկը: Այդ էլ այն պատճառով, որ Աղձնիքը, Տիգրանակերտ մայրաքաղաքով հանդերձ, պատկանում էր արքունական տանը:
• Մի փոքր այլ էր պետության ներքին շրջանների վարչական վիճակը: Կենտրոնական գավառներում կառավրիչներ նշանակում էր թագավորը: Կառավարիչներ էին նշանակվում արդեն ընդարձակ հղային կալվածքներ ձեռք բերած ազնվականներից: Նրանք, չնայած ձեռք էին բերել բավականաչափ կալվածատիրական իրավունքներ, ժառանգաբար իրավունք չունէին կառավարել տվյալ գավառը կամ շրջանը: Թագավորը «աշխարհներում» ու գավառներում կառավարիչ էր նշանակում ամենաազդեցիկ հողատիրական տոհմի ավագին՝ տալով նդան «նահապետ»,«տանուտեր» տիտղոսը: Նրանք հիմնականում զինվորական վերնախավի ներկայացուցիչներ էին:
• Արտաշեսյանների թագավորության ժամանակաշրջանի երկրի ներքին գավառների վարչական բաժանման մասին շատ քիչ տեղեկություննե են հասել մեզ:
• Հռոմեական աշխարհագիր Պլինիոս Ավագի վկայությամբ Հայաստանը նրա ժամանակ )23-79Օ բաժանված էր 120 ղրջանների, որոնց նա անվանում էր ստրատեգիաներ (բառացի «զորավարություններ»): Ուսումնասիրողների կարծիքով այդ շրջանների մեծագույն մասը գոյություն ուներ դեռեւս Տիգրան Բ-ի օրոք:
• Հավանական պետք է համարել այն, որ Արտաշեսյանների շագավորության ժամանակաշրջանում, հատկապես Տիգրանի օրո, վարչական շրջանները հիմնականում համապատասխանում էին ռազմականին: Արտաշեսյաննրի ժամանակ Հայաստանն ուներ երկու մայրաքաղաք՝ Արտաշատը՝ որը կառուցվել էր Արտաշես ա-ի օրոք (մոտավորապես մ.թ.ա. 166 թ.) եւ Տիգրանակերտը՝ հիմնադրված Տիգրան Բ-ի օրոք (մ.թ.ա. 77 թ.):
• Հայկական պետության տարածքի մասին ավելի մանրամասն տեղեկություններ ունենք Արշակունիների թագավորության շրջանից (66-428 թթ.): Այսպես, պատմագիրների հաղորդած տեղեկություններից երեվում է, որ այդ ժամանակաշրջանում Հայկական պետության սահմանը հարավ-արեւելքում հասնում էր Զինթա ամրոցին (այժմյան Քելիշինի լեռնանցքի շրջանում) եւ Ատրպատականի Գանձակ քաղաքին (ՄԱրաղայից հարավ): Հարավում հայկական պետության սահմանը նույն ժամանակաշրջանում հասնում էր Կորդվաց լեռներին եւ Արեւմտյան Տիգրիսին, հյուսիսում՝ Կուր գետին, արեւմուտքում՝ Եփրատին, իսկ արեւելքում՝ Կասպից ծովին՝
• Նշված սահմաններում ամփոփված երկրում բնակչության ճնշող մասը կազմում էին հայերը: Բայց, մանավանդ ծայրամասային շրջաններում հայերի հետ միասին ապրում էին նաեւ այլ ժողովուրդներ՝ կորդվացիներ, մարեր, աղվաններ, վրացիներ, հույներ, ասորիներ, կապադովկիացիներ եւ այլք: Այնպես որ Արշակունիների շրջանում հայ ժողովրդի էթնիկական սահմանները միայն մոտավոր չափով էին համընկնում պետական սահմանների հետ: Եթե հարավ-արեւելքում եւ արեւելքում Հայկական պետության սահմաններն ավելի ընդարձակ էին էթնիկականից, ապա արեւմուտքում ճիշդ հակառակն էր. այստեղ հայկական պետության սահմանն անցնում էր Եփրատ գետով, մինչդեռ ամբողջ Փոքր Հայքը, որի բնակչության հիմնական մասը կազմում էին հայերը, տարածվում էր Եփրատ գետից արեւմուտք: Դեռ, ավելին, մի քիչ ավելի ուշ՝ 6-րդ դարում հայկական տարրը ձգտվում է դեպի արեւմուտք այն աստիճան, որ համարյա ամբողջ Կապադովկիայում ձեռք է բերում բացարձակ գերակշռություն, որով մասնավորապես եւ պայմանավորված էր Հուստինիանոսի ժամանակաշրջանում (527-565) կատարված նոր վարչական բաժանումը Փոքր Ասիայի արեւելյան մասում:
• Արշակունիների թագավորության ժամանակաշրջանւոմ Հայկական պետության՝ վերը նշված քաղաքական սահմանները գրեթե մնացել էին անփոփոխ: Նշված սահմանները Արշակունիների Հայկական պետության առավելագուն սահմաններն են: Հայկական ծայրամասային նահանգները՝ Աղձնիքը, Կորդուքը, Արցախը, Ուտիքը, Գուգարքը, երբեմն դուրս էին մնում Հայկական պետության շրջանակներից, բայց հետո նորից միացվում էին Հայկական պետությանը: Բացի այդ, Հռոմն ու Պարսկասատնը եւս ժամանակավորապես իրենց ձեռքն էին գցում էին Հայաստանի մեջ մտնող զանազան շրջաններ, որոնք տարածվում էին հարավ-արեւելքում, հարավում եւ հարավ-արեւմուտքում: Սակայն մինչեւ 4-րդ դարի երկրորդ կեսը հայկական զորքի ուժով այդ շրջանները նորից միացվում էին Հայաստանին:
• Արշակունիների թագավորության ժամանակաշրջանում Հայկական պետության հիմնական մայրաքաղաքներն էին Արտաշատը եւ Վաղարշապատը:
• Երկարաձիգ պատերազմները Հռոմի եւ Սասանյան Պարսկաստանի միջեւ վերջացան նրանով, որ 4-րդ դարի վերջերին Հայաստանը բաժանվեց այդ երկու տերությունների միջեւ: Պայմանագրային համաձայնությունը, որ կայացավ 387 թ., ուժի մեջ մնաց մինչեւ 591 թ.:
• Պարսկաստանի եւ Հռոմի միջեւ կնքված հատուկ պայմանագրով Հայաստանի ծայրամասային նահանգները՝ Ծոփքը, Աղձնիքը, Կորդուքը, Նոր Շիրականը (Պարսկահայքը), Բաղասական աշխարհը (Փայտակարան), Արցախը, Ուտիքը եւ Գուգարքը համարվեցին Հայաստանից անջատված եւ մտցվեցին այդ պետությունների կազմի մեջ: Հայաստանի կազմում մնում էին միայն կենտրոնական նահանգները, որորնք բաժանվեցին հիշյալ պետությունների միջեւ: Հայաստանի խոշորագույն մասը՝ 4/5-ր, անցավ պարսիկներին, իսկ 1/5-ը՝ հռոմեացիներին:
• Այդ բաժանումից հետո, որը պատմության մեջ հայտնի է Հայաստանի առաջին քաղաքական բաժանում անունով, այլեւս Մեծ Հայքն ամբողջությամբ ընդգրկող մի միասնական հայկական թագավորություն չստեղծվեց:
• Հայաստանի արեւելյան եւ արեւմտյան մասերի բաժանումը ոչ միայն սոսկ տերիտորյալ՝ տարածքային իմաստ ուներ, այլեւ քաղաքական նույնիսկ մշակությաին: Թե՛ պարսիկները եւ թե՛ հատկապես հռոմեացիները ամենազանազան եղանակներով ազդում էին հայ ժողովրդի ներքին կյանքի վրա, ի հարկե, բացասական իմաստով:
• 387 թ. բաժանմամբ Հայաստանում Հռոմի ու Պարսկասատնի միջեւ սահմանն անցնւոմ էր Մծբին-Կարին (այժմ Էրզրում) գծով:
• Այդ գծի ուղղությամբ թե՛ հռոմեական եւ թե՛ պարսկական մասում կային եւ կառուցվեցին մի շարք բերդաքաղաքներ ու բերդեր: Այսպես, սահմանի հարավային ծայրակետ Մծբինը, որն ամրացած քաղաք էր, գտնվում էր պարկական բաժնում: Նրա դիմաց, դեպի հյուսիս տարածվող Դարա կամ Անաստասուպոլիս ամուր քաղաքը (այժմյան Կարադարա փոքրիկ գյուղի մոտ):
• Ավելի հյուսիս, սահմանային Նիմիֆոս (այժմ՝ Բաթման-սու) գետի աջ կողմում, հռոմեական մասում գտնվում էր Մարտիրուպոլիս (Տիգրանակերտ) քաղաքը: Գետի ձախ ափին տարածվում էր պարսկական Արզանան հարուստ շրջանը՝ Արզն քաղաքով: Բացի դրանից, Մարտիրուպոլսի ուղիղ դիմաց, պարսկական մասում, Ակբա լեռան վրա գտնվում էր Ակբա ամռոցը (այժմ Անուշիրվանկալա): Ակբայից ոչ այնքան հեռու գոյություն ունեին պարսկական սահմանագլխային եւս բերդեր՝ Ափումը եւ Խլոմարը կամ Քղիմարը: Հենց պարսկական այդ բերդերի (Ակբայի, Ափումի եւ Խլոմարի) գրավման համար էին պայքարում հռոմեական զորքերը 6-րդ վերջերին ծագած երկարատեւ պատերազմների ընթացքում:
• Պարսկական Ակբա, Ափում եւ Խլոմար բերդերի դիմաց կանգնած էին հռոմեական ամրացված բերդերը: Այսպես. Բացի Մարտիրուպոլսից եւ դրանից հյւսիս գտնվող աթթախ բերդից գույություն ուներ եւ Փիս բերդը, որը գտնվում էր Մարտիրուպոլսից 35 կմ հեռավորության վրա: Փիսից դեպի արեւմուտք, 8-10 կմ հեռավորությամբ գտնվում էին Կլեսուրի երկու լեռնացքները՝ մեկը մյուսին շատ մոտ: Այս կողմերում պարսկական մասից դեպի հռոմեականը կարելի էր անցնել միայն այդ երկու լեռնանցքներով, այլ ճանապարհ գոյություն չուներ: Մեզ հասած տեղեկությունների համաձայն՝ հետագայում Հուստինիանոս կայսեր օրոք ավելի ամրացվեցին ստրատեգիական բացառիկ նշանակություն ունեցող Փիս բերդն ու Կլեսուրի լեռնանցքները:
• Փիսից հյուսիս լայնական ուղղությամբ տարածվում էր Հայկական Տավրոսը:
• Հայկական Տավրոսից հյուսիս, Արածանիի հովտում սահմանն ուղղված էր դեպի Թեոդոսուպոլիս (Կարին): Այս շրջանում հռոմեական տիրապետությունը պարսկականի հետ շփվում էր Հաշտյանք եւ Խորձյան գավառներում՝ Կփառիճ եւ Արտալես (կամ Արտալեսոն) բերդերի ամրացված գծով: Կփառիճը գտնվում էր Հաշտյանք գավառում եւ մինչեւ Հուստինիանոս կայսրը մի անշուք գյուղ էր: Հուստինիանոսն այնտեղ կառուցեց ամուր բերդ՝ արհեստական ջրամբար-խրամատներով, այն դարձնելով Հաշտյանք գավառամասում պաշտպանության հենակետ: Նույնպիսի դեր էր կատարում Արտալեսը Խորձյան գավառում:
• Թեոդոսուպոլսի կողմերում երկու պետությունների սահմանը այնքան էլ որոշակի չէր:
• Թեոդոսուպոլիսը գտնվում էր հռոմեական մասում: Նա ուղղակի սահմանի վրա չեր, այլ մի փոքր արեւմուտք: Այս մասում անմիջական սահմանի վրա գտնվում էր Դու գյուղը, իսկ դեպի հյուսիս, այժմյան Կանդիլ լեռան մոտքերում՝ Ծաղիկ գյուղը:
• Ի հակադրություն Թեոդուպոլիսի, պարսկական մասում գտնվում էր Բոլ կամ Բող բերդը, որը բավականաչափ մեծ դեր խաղաց 6-րդ դարի պարսկա-հռոմեական պատերազմների ժամանակ: Բող բերդի տեղը ճշգրիտ չի որոշված: Սովորաբար այդ բերդը տեղադրում են այժմյան Հասան-կալա քաղաքի տեղը: Ադոնցի կարծիքով Բող բերդի ավերակները պետք է որոնել Կարգաբազար լեռների շրջանում գոյություն ունեցող Բուա-կալա ամրոցի մոտքերում:
• Ուրեմն այսպես, Հայաստանի 387 թ. առաջին բաժանման գծի ուղղությամբ հռոմեական մասում գտնվում էին Անաստասուպոլիս (Դարա), Մարտիրուպոլիս (Տիգրանակերտ), Աթթախ, Փիս, երկու Կլեսուրներ, Կթառիճ, Արտալես եւ Թեոդոսուպոլիս (Կարին) ամրացված կետերը, իսկ պարսկական մասում՝ Մծբին, Արզն, Ակբա, Ափում, Խլոմար եւ Բող բերդերը:
• Երկու պետությունների միջեւ եղած սահմանն անցնում էր հետեւյալ բնագծերով (հարավից-հյուսիս)՝ Մծբին-Իլիջայի լեռներ-Քաղրիդ գետ-Սերոկի լեռներ-Դեւեբոյնի եւ Կարգաբազարի լեռներ-Կանդլի լեռներ, դեպի հյուսիս-արեւմուտք՝ մինչեւ Սեւ Ծովի մոտքերը:
• Նկարագրաված գծից արեւելք ընկած էր Հայստանի՝ Սասանյան Պարսկաստանին անցած մասը, որը հայտնի է Արեւելյան Հայաստան անունով, իսկ գծից արեւմուտք հռոմեական մասն էր՝ Արեւմտյան Հայաստանը: