Friday, April 29, 2011

ԴՐՎԱԳՆԵՐ ՊԱՀԼԱՎՈՒՆԻ ՏՈՀՄԻ XIII-XVII ԴԱՐԵՐԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ

Հայոց Բագրատունյաց թագավորության անկումից հետո Պահլավունիները շարունակեցին ռազմաքաղաքական ու եկեղեցանպաստ գործունեությունը Շիրակում, ի
մասնավորի` քաղաքամայր Անիում: XIII դարից նրանք վասալական կախման մեջ
էին Զաքարյաններից և նրանց հովանու ներքո ծավալում էին ազգաշահ գործողություններ: 1225 թ. Անիի արքեպիսկոպոս է հիշվում Գրիգոր Պահլավունին, որի եղբայր
Ղարիբը զինվորական էր: Նրանք 1225 թ. նորոգում են Մարմաշենի վանքը, կալվածքներ ընծայաբերում նրան: Սակայն նույն թվականին Գառնիի մատույցներում Իվանե
Զաքարյանի գլխավորած հայ-վրացական զորքերի` Խորեզմի շահի դեմ մղած ճակատամարտում Ղարիբ Պահլավունին զոհվում է:
Զաքարյանների օրոք Պահլավունիների ժառանգները շարունակում են կրել այդ
տոհմում սովորական դարձած «մագիստրոս» պատվատիտղոսը: Նրանք գլխավորում են նաև Շիրակի հոգևոր իշխանությունը: Գրիգոր Պահլավունուց հետո Անիի
արքեպիսկոպոսի պաշտոնը վարում է նրա որդի Սարգիսը:Վերջինս Բագնայրի
վանքի 1262 թվակիր արձանագրության մեջ հիշվում է որպես «Անի մայրաքաղաքի
վերադիտող» (տեսուչ, հայրապետ), նաև «տեառն տեղոյս»: Սարգսի եղբորորդի Հովհաննեսը հիշվում է որպես Շիրակ գավառի «հայրապետ», «իշխեցող տեղոյս»:
Զաքարե ամիրսպասալարի մահից (1212 թ.) հետո նրա որդի Շահնշահ I-ը Վրաստանի Թամար թագուհու կողմից ճանաչվեց Զաքարյան հայկական իշխանապետության տիրակալ: XIV դարում Պահլավունիների շառավիղները շարունակում էին հավատարմորեն ծառայել Զաքարյան իշխանապետին: Շահնշահ II ամիրսպասալարի օրոք` XIV դարի սկզբներին, Զաքարյան տան հեջուբի ազդեցիկ պաշտոնը վարում էր
Զաքարիա Պահլավունին: Մի ձեռագիր հիշատակարանում (1313 թ.) նա հիշվում էորպես «հեջուբ և առաջնորդ տանս մեծի աթապակ ամիրսպասալար Շահնշահի», և
բնորոշվում իբրև «քաջ և ընտիր պատերազմող»:
Պահլավունիները XIV դարում Զաքարյանների հովանավորության տակ վարելով
պետական, զինվորական և եկեղեցական բարձր պաշտոններ` նույնպես ծառայել են
Հայրենի երկրի փառքի զորացմանը: Զաքարիա Պահլավունուն տրված «քաջ և ընտիր
պատերազմող» բնութագիրը խոսուն վկայություն է այն իրողության, որ նա օժտված է
եղել նաև զինվորական գործառնությամբ` անշուշտ, պատերազմական իրավիճակում, իսկ խաղաղ պայմաններում կատարել է հեջուբի պարտականությունները: Հավանաբար, նա եղել է Շահնշահ II-ի խորհրդականը նաև զինվորական գծով: Հեջուբը Զաքարյան իշխանապետության գերազդեցիկ գործակալության տնօրինողն էր, որի իրավասությանը ենթակա էին նաև Զաքարյան իշխող տան ելևմտական գործերը:
XIV– XVII դարերում Պահլավունիները նախկինի պես տիրում էին նաև Հավուց
Թառի Ամենափրկիչ վանքին և նրա հողատիրույթներին: Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսը վկայում է, որ Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու (Բջնեցու) սերունդները հա-ջորդաբար իշխել են այդ վանքում գրեթե մինչև իր ժամանակները: Նրանք վանքը դարձրել են «զհայրենի մուլք» և «որդիք և թոռունք և յետագայ ազգատոհմք սորին(մի զկնի միոյ յաջորդեցին զառաջնորդութիւնն սորին ոչ միայն ի յիշխանութիւնն Հայոց, այլ և ի ժամանակս թագաւորացն պարսից մինչև գրէթէ ի ժամանակս մեր»:
XV դարի առաջին կեսին Հայաստանի եկեղեցական կյանքում ազդեցիկ դեր էր
խաղում արքեպիսկոպոս Զաքարիա Հավուցթառեցի Պահլավունին, որը էապես սատարեց Հայոց կաթողիկոսական գահաթոռը Կիլիկիայից (Սսից) իր նախնական
վայր` Էջմիածին տեղափոխելու գործընթացներին: Հայտնի իրողություն է, որ Կիլիկիայում Հայոց թագավորության բարձումից (1375 թ.) հետո Սսի Աթոռը կորցրեց ոչ
միայն պետական հովանավորությունը, այլև իր երբեմնի ազդեցությունն ու հմայքը,
«զի ապականեցաւ կարգ եւ կանոնք սուրբ հարցն մերոց ի կիլիկեցոց առաջնորդացն»,– վկայում է Թովմա Մեծոփեցին : «Նուիրակք եւ խրատատուք եւ եպիսկոպոսք նոցին գայթակղութեամբ զբազումս ի հաւատոցն Քրիստոսի ի բաց հանին եւ
անհաւասար արարին»,– հավելում է մատենագիրը` նշելով նաև այլ կարգի օրինազանցություններ, որ տեղ էին գտել Սսի Աթոռում: Թովմա Մեծոփեցին Կաթողիկոսական Աթոռը Էջմիածին տեղափոխելու գործի ջատագովն ու կազմակերպիչներից մեկն էր, ուստի հասկանալի են դառնում նրա որակումները:
1439 թվականից սկսած` Վայոց ձորի Հերմոնի վանքի սան և Գրիգոր Տաթևացու
փառասուն աշակերտ Հովհաննես վարդապետի հետ միասին Թովմա Մեծոփեցին եռանդուն գործունեություն է ծավալում Կաթողիկոսական Աթոռը Սսից Էջմիածին տեղափոխելու համար: Նրանց սատար են կանգնում նաև Արտազի Գրիգոր եպիսկոպոսը, ինչպես նաև Զաքարիա Հավուցթառեցի Պահլավունի արքեպիսկոպոսը, Բջնիի ե-
պիսկոպոս Հովհաննեսը: Նրանց ջանքերով և Կարա-կոյունլու թուրքմենների փադիշահ Ջհանշահի, Երևանի կառավարիչ Յաղուբի օժանդակությամբ 1441թ. Վաղարշապատում գումարվում է համազգային ժողով, որին մասնակցում էին նաև հայ ազատներ, տանուտերեր: Ժողովականների մեջ հիշվում են նաև «տէր Զաքարէն Հաւուց
Թառայ ի յազատորդեաց» և Պահլավունիների հինավուրց ոստան Բջնիից վերոհիշյալ
Հովհաննես եպիսկոպոսը:
Կաթողիկոսական Աթոռի փոխադրումը վառ ապացույց էր այն իրողության, որ Էջմիածինը դարձել էր համազգային մտավոր-մշակութային և հոգևոր-եկեղեցական
կենտրոն, որն ի զորու էր համախմբել ժողովրդին և դառնալ նրա գոյատևման հուսա-
լի երաշխիքը: Էջմիածինը նաև քաղաքական հույսեր էր ծնում հայ ազատանու, ժո-
ղովրդական լայն խավերի մեջ: «Լրումն եհաս ժամանակի փրկութեան Թորգոմեան
ազգիս»,– գրում է ժամանակակից պատմագիրը:
Պահլավունիների շառավիղները լիովին հաղորդակից էին երկրում իշխող տրա-
մադրությանը և գործուն աջակցություն էին ցուցաբերում Էջմիածնի Մայր Աթոռի վե-
րականգնման և ամրակայման գործընթացներին: Անշուշտ, նաև նրանց աջակցութ-
յամբ էր, որ «զաջ Լուսաւորչին ի Սսոյ գողացեալ բերին յԷջմիածին, և վերստին հաս-
տատեցին զկաթողիկոսութիւն», վկայում է Սամուել Անեցու շարունակողը: Կիրա-
կոս Խորվիրապեցու կաթողիկոս ձեռնադրողներից էր նաև Զաքարիա Հավուցթառեցի
Պահլավունին:
Սակայն հաջորդ տարվա ընթացքում Հայոց նորընծա հայրապետի շուրջ ծավալ-վում է հակակրանքի բուռն հորձանք: Հոգևոր դասի որոշ պարագլուխներ դավ են
նյութում նրա դեմ` գահընկեց անելու, հոգևոր բարձրագույն իշխանության ուղենիշ-
ներն իրենց կամեցած ձևով փոխելու մտադրությամբ: Կաթողիկոսի գահի հնարավոր
հավակնորդներ էին դիտվում Հովհաննես Հերմոնեցին, Արտազի Գրիգոր եպիսկոպո-
սը և Զաքարիա Հավուցթառեցի Պահլավունին: Վերջինս արդեն ծերացել, տկարացել
էր, և թվում է, թե առանձին եռանդ չպետք է դրսևորեր այդ ուղղությամբ: Սակայն Հա-
յոց կաթողիկոսի դեմ ծառացողները Զաքարիային հղած թղթում նրան մեղադրում են
Կիրակոս Խորվիրապեցուն կաթողիկոս ձեռնադրելու համար: Արձագանքելով բան-
սարկուներին, Զաքարիան «ընդունակ եղեւ չարին» և նրանց հետ մեկնեց Հովհաննես
Հերմոնեցու մոտ, որը «նոյն ժամայն ժողովեաց զբազում անուղղայ եպիսկոպոսք եւ
քահանայք», որից հետո նրանք մտան Էջմիածնի Մայր տաճար` «բարկութեամբ եւ
սրտմտութեամբ լցեալ»: Կիրակոս կաթողիկոսը երկնչում և «փախուստ առեալ, մտա-
նէ ի տուն քրիստոնէի միոջ գաղտագողի»: Բայց դավ նյութողները գտան նրան և
բռնությամբ տարան Երևանի կառավարչի` Յաղուբ բեկի մոտ, նրա առջև Կիրակոսինբնութագրելով իբրև «ոչ քրիստոնյայի, կախարդի և հերձվածողի»: Նրանք նպատա-
կադրվել էին բեկի միջոցով տապալել կաթողիկոսին: Յաղուբն սկզբում մերժեց նրանց
առաջարկը` հավանաբար, կաշառք ակնկալելով: Հարկավ, երբ Զաքարիա Հավուց-
թառեցին նրան խոստացավ «անթիւ եւ անհամար արծաթ», բեկն իսկույն հրաման
տվեց կաթողիկոս ձեռնադրել Արտազի Գրիգոր եպիսկոպոսին: Վերջինս,– գրում է
Սամուել Անեցու շարունակողը,– կաթողիկոսի Աթոռին «Նստաւ թուրքով և ղաբա-
լով»: Կիրակոս կաթողիկոսի գահընկեցությունը մոտավոր հաշվումներով տեղի է
ունեցել 1443 թ. ապրիլի 21-ին:
XV դարի վերջերին և XVI դարի սկզբին Հավուց թառի վանահայր է հիշվում Զա-
քարիա վարդապետը, որը ևս Պահլավունի էր: 1487 թ. նա վերստին տիրացավ Գառ-
նիի շրջանում իր տոհմի ժառանգական կալվածքներին, այդ կողմերին իշխող Ամիրք-
յամալ բեկից հինգ հազար դինարով գնելով Մանկուս, Ավանիկ, Կուտիս, Հայոց թառ,
Կուտուց վանք, Ավանասար, Թառնիս, Սուրբ Սարգիս գյուղերն ու Կոխդ գյուղի կեսը:
Նշված իննը գյուղերի կալվածագրում Զաքարիան հանդես չի գալիս իբրև Հավուց թա-
ռի վանահայր: Չի արձանագրվում, որ այդ գյուղերը վակֆ են արվում (նվիրաբերվում
են) վանքին, քանի որ, ինչպես հավաստում է Սիմեոն Երևանցին, Զաքարիայի տոհմի
անդամներն «ի բնէ անտի ազատազունք էին և անուանիք, շատազգ և հարուստք, յո-
րոց թէպէտ ոմանք վանականք լինէին, ոմանք աշխարհականք, սակայն մի էին
տամբք և ընչիւք, և իւրեանց էր համարեալ գեօղն և վանքն առանց խտրութեան»:
Այս տողերում վկայված է հայ աշխարհիկ ու եկեղեցական հողատիրության միա-
ձուլման իրողությունը : Նույն Զաքարիայի խնդրանքով Սեֆյան շահ Իսմայիլ I-ի
(1502–1524) կողմից Հավուց թառի վանքին տրվեց ապահարկության իրավունք, որով
վանքը «ոչ խարճ դիւանի, ոչ մուլք և ո՛չ այլ ինչ հարկ տայցէ ումէք»: Սակայն հետա-
գայում «ի նուազիլ կարողութեանց և իշխանութեանց սոցա և ի բաժանիլ ազգակա-
նացն յիրերաց, սկսաւ խտրութիւն անկանիլ ի մէջ վանականացն և աշխարահակա-
նացն վասն մլքից և այլոց ընչից»: Ստեղծված պայմաններում Զաքարիա վարդապե-
տը և իր ազգական Համազասպը Հայոց թառ, Մանկուս, Ավանիկ, Քաղբերթ և Սուրբ
Սարգիս գյուղերի հողաբաժինների կեսը վակֆ են տալիս Հավուց թառի Ամենափրկիչ
վանքին: Զաքարիան կարողանում է շահ Իսմայիլ I-ի հաջորդ շահ Թահմասպից մոտ
1524 թ. արտոնագիր ստանալ, որով նշված գյուղերը պետք է մուլք վճարեին Զաքա-
րիային: Այդպիսով, Հավուց թառի կալվածները ոչ թե վակֆային սեփականություն
էին, այլ Զաքարիա Պահլավունու սեփական մուլքերը:
Ավելի ուշ, սակայն, դրությունը փոխվում է: Պահլավունի տոհմի աշխարհիկ ներ-
կայացուցիչները հարկադրված են լինում Հայոց թառ, Կոխդ, Կուտուց վանք և Թառ-
նիս գյուղերի մուլքերը վաճառել Հավուց թառի Ամենափրկիչ վանքին:
Ձեռագիր մի հիշատակարանում հիշվում է Հակոբ վարդապետը, որը բնութագր-
վում է իբրև «քաջ և արի ուսուցչապետ (րաբունապետ)», «մարդասեր և առաքինի,
շնորհաբաշխ» և այլ որակումներով: Հակոբը, ըստ հիշատակագրի, «է որդի հարազա-
տի և նահատակի ի մեծ ազգէն պարթևացի»: «Ազգէն պարթևացի» արտահայտութ-
յունը թույլ է տալիս կարծելու, որ Հակոբ վարդապետը Պահլավունիների շառավիղ-
ներից էր: Նույն ձեռագիր հիշատակարանում նշված են Հակոբի մեծ պապը` պարոն
Միրզեն, պապ Վելիճանը, հայրը` Շմավոն քահանան (նահատակված թուրքերի ձեռ-
քով), մայր Ազիզը, հորեղբայրները` պարոնտեր Հակոբը և Մելիք Աղան, եղբայրները`
Գրիգոր կաթողիկոսն ու Աղաճանը30: Գրիգոր կաթողիկոսը, հավանաբար, նույն Գրի-
գոր XII Վաղարշապատեցի կաթողիկոսն է (1570–1587):
Առաքել Դավրիժեցին XVII դարի սկզբին Հավուց թառի եպիսկոպոսներ է հիշում
Մանուկին և Մանուելին: Նրանք ևս պետք է Պահլավունի շառավիղներից լինեին:
Մանուելն ապրեց այն բոլոր սարսափները, որ բաժին էր ընկել իր ժողովրդին 1603 թ.
վերսկսված թուրք-պարսկական պատերազմի ընթացքում: Պատերազմի թատերաբե-
մը հիմնականում Այրարատն էր: Իսպանացի ուղեգիր Անտոնիո դե Գուվեան, որ ա-
կանատես էր այդ պատերազմին, Շահ-Աբբասի կյանքն ու գործունեությունը լուսա-
բանող իր արժեքավոր աշխատության մեջ պատկերել է 1602 թ. աշնանից մինչև 1608
թ. ընդգրկող ժամանակահատվածում տեղի ունեցած անցքերը: Շահ-Աբբասի զորքի
արշավուղին, ըստ այդ հեղինակի, ձգվում էր Ջուլֆայով, որը «բազմամարդ էր և բա-
ցառապես բնակեցված հայերով», Օրդուբադով, որը նույնի վկայությամբ` ուներ «յո-
թից ութ հազար բնակիչ, մեծ մասամբ հայեր», Նախիջևան քաղաքով, «որը համարյա
նույնպես ամբողջությամբ բնակեցված էր հայերով»: Շահ-Աբբասի զորաբանակը
1603 թ. վերջին հասնելով Երևան քաղաք` պաշարում է այն: Երևանը, համաձայն
նույն հեղինակի վկայության,– «ամբողջովին բնակեցված է հայերով, քաղաքի հողը
մշակելի ու բերրի է և հարուստ ամեն տեսակի մթերքներով»: 1604 թ. Շահ-Աբբասի
կողմից կազմակերպված Այրարատի բնակչության բռնագաղթի հետևանքով հայերը
հայտնվեցին ահազարհուր կացության մեջ: Հայրենի եզերքները թողնելու համար
նրանց տրվեց երկու օր: Հարձակման անցած թուրքական զորքերի ճանապարհին ըն-
կած Այրարատյան երկիրն անապատի վերածելու համար այն պետք է մարդաթափ
արվեր:
Ավելի ուշ, սակայն, դրությունը փոխվում է: Պահլավունի տոհմի աշխարհիկ ներ-
կայացուցիչները հարկադրված են լինում Հայոց թառ, Կոխդ, Կուտուց վանք և Թառ-
նիս գյուղերի մուլքերը վաճառել Հավուց թառի Ամենափրկիչ վանքին:
Ձեռագիր մի հիշատակարանում հիշվում է Հակոբ վարդապետը, որը բնութագր-
վում է իբրև «քաջ և արի ուսուցչապետ (րաբունապետ)», «մարդասեր և առաքինի,
շնորհաբաշխ» և այլ որակումներով: Հակոբը, ըստ հիշատակագրի, «է որդի հարազա-
տի և նահատակի ի մեծ ազգէն պարթևացի»: «Ազգէն պարթևացի» արտահայտութ-
յունը թույլ է տալիս կարծելու, որ Հակոբ վարդապետը Պահլավունիների շառավիղ-
ներից էր: Նույն ձեռագիր հիշատակարանում նշված են Հակոբի մեծ պապը` պարոն
Միրզեն, պապ Վելիճանը, հայրը` Շմավոն քահանան (նահատակված թուրքերի ձեռ-
քով), մայր Ազիզը, հորեղբայրները` պարոնտեր Հակոբը և Մելիք Աղան, եղբայրները`
Գրիգոր կաթողիկոսն ու Աղաճանը30: Գրիգոր կաթողիկոսը, հավանաբար, նույն Գրի-
գոր XII Վաղարշապատեցի կաթողիկոսն է (1570–1587)31:
Առաքել Դավրիժեցին XVII դարի սկզբին Հավուց թառի եպիսկոպոսներ է հիշում
Մանուկին և Մանուելին: Նրանք ևս պետք է Պահլավունի շառավիղներից լինեին:
Մանուելն ապրեց այն բոլոր սարսափները, որ բաժին էր ընկել իր ժողովրդին 1603 թ.
վերսկսված թուրք-պարսկական պատերազմի ընթացքում: Պատերազմի թատերաբե-
մը հիմնականում Այրարատն էր: Իսպանացի ուղեգիր Անտոնիո դե Գուվեան, որ ա-
կանատես էր այդ պատերազմին, Շահ-Աբբասի կյանքն ու գործունեությունը լուսա-
բանող իր արժեքավոր աշխատության մեջ պատկերել է 1602 թ. աշնանից մինչև 1608
թ. ընդգրկող ժամանակահատվածում տեղի ունեցած անցքերը: Շահ-Աբբասի զորքի
արշավուղին, ըստ այդ հեղինակի, ձգվում էր Ջուլֆայով, որը «բազմամարդ էր և բա-
ցառապես բնակեցված հայերով», Օրդուբադով, որը նույնի վկայությամբ` ուներ «յո-
թից ութ հազար բնակիչ, մեծ մասամբ հայեր», Նախիջևան քաղաքով, «որը համարյա
նույնպես ամբողջությամբ բնակեցված էր հայերով»: Շահ-Աբբասի զորաբանակը
1603 թ. վերջին հասնելով Երևան քաղաք` պաշարում է այն: Երևանը, համաձայն
նույն հեղինակի վկայության,– «ամբողջովին բնակեցված է հայերով, քաղաքի հողը
մշակելի ու բերրի է և հարուստ ամեն տեսակի մթերքներով»: 1604 թ. Շահ-Աբբասի
կողմից կազմակերպված Այրարատի բնակչության բռնագաղթի հետևանքով հայերը
հայտնվեցին ահազարհուր կացության մեջ: Հայրենի եզերքները թողնելու համար
նրանց տրվեց երկու օր: Հարձակման անցած թուրքական զորքերի ճանապարհին ըն-
կած Այրարատյան երկիրն անապատի վերածելու համար այն պետք է մարդաթափ
արվեր:
ընդ թաթարացն ճեխքեալ գան ի Ղռիմ և բնակին ի Ֆէօտոսիա» և այլուր: Ջենովացի-
ները հաճությամբ ընդունեցին հայերին, իբրև քրիստոնյաների և գործարար հատկա-
նիշներով օժտված տարրի: Նրանց բնակության համար հատկացվեց Կաֆայի շրջա-
պարիսպներից դուրս ընկած լեռնոտ տեղանքը, որը պարսպապատեցին` բնակութ-
յուն հաստատելով այնտեղ: Նրանք այդտեղ հիմնեցին եկեղեցիներ (ջենովական իշ-
խանությունները հայերին և հույներին արգելում էին Կաֆայի միջնաբերդում եկեղե-
ցիներ կառուցել):
Ղրիմում հայ գաղթականությունը հաստատվում է նաև ուրիշ բնակավայրերում`
«ի Ղարասուպազար, ի Պաղջասարայ և ի Կեօզլով»: Հայահոծ բնակչություն ունեին
նաև Սուդակ, Սուրխաթ, Աքմեչիթ (Սիմֆերոպոլ), Բալակլավա, Օրաբազար (Արմ-
յանսկ), Տավրիկյան Խերսոնես բնակավայրերը: Հայերը մեծամասնություն էին կազ-
մում Կաֆայում, որտեղ ջենովացիների թիվը մեծ չէր: Հայերը Կաֆան համարում էին
«հոյակապ և հռչակավոր մայրաքաղաք», «աստվածաշեն և երկնանման մայրաքա-
ղաք»: Մարտիրոս Ղրիմեցին գրում է, որ Ախսարայից Ղրիմ տեղափոխված հայերը`
Եկեղեցովք լցին զվայրսն ամենայն
Փոխան եկեղեցեացն, որք ի Շիրական:
«Շիրականի» տակ, անշուշտ, մատենագիրը նկատի ունի Մեծ Հայքի Շիրակ գավա-
ռը, որտեղ իրենց եկեղեցաշինությամբ հայտնի էին Պահլավունիները: Կաֆայում կա-
ռուցվել է 24 հայկական եկեղեցի: Տավրիկյան Խերսոնեսում հայտնաբերված խեցե-
ղենը նմանություն ունի Անիում արտադրվածի հետ: Խերսոնեսի միջնադարյան
բաղնիքները նման են Պահլավունիների ոստան Ամբերդում հայտնաբերված բաղնիք-
ներին:
XIII դարի վերջին հին Նախիջևանից Ոսկե հորդա է գաղթում նաև Պետրոս Պահ-
լավունին, որդու` Դավթի հետ: 1330 թ. նրանք Մաղաքիա Պահլավունու հետ տեղա-
փոխվում են Կաֆա, կառուցում նրա բերդը: Դավիթ Պահլավունին մնում է Նա-
խիջևանում, որտեղ նա, ըստ Հայսմավուրքի հիշատակարանի, ունենում է Սեդրակ
անունով որդի, իսկ վերջինից ծնվում է Մարգարը, սրանից էլ` Սագին: 1602 թ. Սագի
Պահլավունու որդի Աբրահամը գաղթում է Ղրիմի թերակղզի: Ըստ նույն հիշատակա-
րանի, «ի յաւերելն ջելալին` զերկիրն Պարսից, բազումք ի յազգէ մերմէ չուեալ անտի
XVII դարում թաթարները բազմաթիվ հայերի գերում և վաճառում էին Ղրիմի շու-
կաներում: Նույն ժամանակաշրջանում թերակղզում լայն քարոզչություն էին ծավա-
լում Դոմինիկյան միաբանության կաթոլիկ միսիոներները, որոնց 1625 թ. Ղրիմի
խանն արտոնեց ազատ կերպով գործունեություն ծավալել Ղրիմում, հատկապես Կա-
ֆայում:
Ստեղծված պայմաններում Կաֆայում հաստատված Պահլավունիները առանձ-
նահատուկ հոգածություն են դրսևորում իրենց տոհմի հարատևման, նրա ավանդնե-
րի պահպանման ուղղությամբ: Ուշագրավ է, որ վերը հիշված Տրդատ և Աննա Պահ-
լավունիներն իրենց հիմնած եկեղեցում պահվող Հայսմավուրքում արձանագրում և
իրենց տոհմի շառավիղներին պարտավորեցնում են «յետ մահուան իւրաքանչիւրոց
հարց աճեցուցանել զարական ճիւղս իւրեանց ի վերայ ծառոցն, առ ի յիշատակ տոհ-
մին իւրեանց» և յուրաքանչյուր տարի նույն եկեղեցում կազմակերպել տոնախմբութ-
յուն` տոհմի նահատակների հիշատակը ոգեկոչելու համար:

Արաբական արշավանքները Հայաստանում

7-րդ դարի սկզբում հեռավոր Արաբական թերակղզում կարևոր իրադարձություններ տեղի ունեցան, մինչ այդ առանձին ապրող արաբական ցեղերը միավորվեցին մեկ պետության կազմում և կարճ ժամանակամիջոցում բավականաչափ ազդեցիկ դիրք գրավեցին: 7-րդ դարի 30-ական թ-ից սկսած մի քանի հաղթական արշավանքներից ու ճակատամարտերից հետո արաբները դարձան Առաջավոր Ասիայի ամենավտան-գավոր ախոյանը երբեմնի հզոր Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի համար: 635թ. Արաբները առաջին անգամ բախվելով Բյուզանդիայի հետ հաղթեցին նրանց և գրավեցին Դամասկոսը: 636թ. Յարմուկ գետի ափին ջախջախիչ պարտության մատնեցին բյուզանդական ուժերին և ապահովեցին իրենց առաջխաղացումը դեպի Ասորիք ու Միջագետք: 634թ. Հետո արաբները հաջող կռիվներ էին մղում նաև Պարսկաստանի դեմ և արդեն 637թ. Քադեսիայի ճակատամարտում նրանք, ծանր պարտության մատնելով թվապես գերևակշիռ պարսկական զորքերին, գրավեցին Պարսից հինավուրց մայրաքաղաք Տիզբոնը: Սասանյաննների դարավոր տիրապետության / Հազկերտ 3-ի գլխավորությամբ/ վերջնական կործանումը, փաստորեն, տեղի ունեցավ 642թ. Նեհավենդի ճակատամարտում, որից հետո արաբների առջև բացվում է նաև ճանապարհ դեպի Հայաստան: Արաբների կյանքում հսկայական դեր էր խաղում նրանց ընդունած նոր կրոնը` մահմեդականությունը / իսլամը/, որի հիմնադիրը վաճառական Մուհամեդն էր: Մահմեդականությունը հնազանդություն է քարոզում պետության ղեկավարի` խալիֆի նկատմամբ, միժամանակա բոլոր մահմեդականներին պարտադորում էին սրբազան պատերազմ մղել անհավատների դեմ: Արաբական բանակը համախմբված էր և մեծ ուժ էր ներկայացնում, ինչում արդեն մենք համոզվել ենք Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի օրինակով: Ասորիքը, Միջագետքը, Պարսկաստանի մի որոշ մասը գրավելուց հետո 640թ. Աշնանը արաբական զորամասերը առաջին անգամ ներխուժեցին Հայաստան: Նրանց զորամասերը հարավից մտան Տարոն և թվային գերակշռության շնորհիվ ընկճեցին հայերի դիամդրությունը: Այնուհետև շարժվեցին դեպի հյուսիս և անցան Հայկական պարը: Արաբների հայտնվելը Արարատյան դաշտում, ուր բնակչությունը զբաղվում էր բերքահավաքով լիովին անսպասելի էր հայերի համար: Հայոց սպարապետ Թեոդորոս Ռշտունին գտնվում ր Նախճավանում և չհասցրեց օգնության գալ մայրաքաղաքի բնակիչներին: Հոկտեմբերի սկզբին արաբները բանակ դրեցին Դվինի մոտ: Տեղանքին և քաղաքի պաշտպանության հնարավորությունը ուշադրությամբ զննելով` հոկտեմբերի 5-ին հարձակվեցին Դվինի վրա: Մեկօրյա կռվից հետո հոկտեմբերի 6-ին գրավեցին Դվինը: Դվինը կողոպտվեց, բնակիչներից շատերը կոտորվեցին, մի մասն էլ / 35 հազ. Մարդ/ գերի տարվեց: Թեոդորս Ռշտունին արաբներին դիմադրություն ցույց տվեց Կոգովիտ գավառում և փորձեց ջախջախել գերիներին ազատելու մտադրությամբ, բայց հաջողության չհասավ: Արաբները հարուստ ավարով և հազարավոր գերիներով վերադարձան Միջագետք: 642-643թթ. Արաբները 2-րդ անգամ ներխուժեցին Հայաստան: Երկում գտնվող բյուզանդական զորքերը Պրոկոպի /Պրոկոպիոս/ գլխավորությամբ խուսափեցին մարտի մեջ մտնել և բնակչությանը թողին բախտի քմահաճույքին: Արաբները ասպատակեցին հայկական մի շարք գավառներ: նրանց դեմ կռվեցին միայն Ռշտունու ջոկատը: Թուլացած Բյուզանդիան ստիպված էր հոգալ սեփական անավտանգության մասին և զորքերը դուրս բերել Հայաստանից: Արաբների 3-րդ արշավանքը Հայաստան տեղի ունեցավ 650թ. Ռշտութնու ջոկատը Եղբայրք- Սարաք կոչովող լեռան մոտ տեղի ունեցած կռվում շոշափելի ջարդ են տալսի արաբներին: Այս ճակատամարտից հետո արաբներին պարտության մատնեցին նաև Կոգովիտ գավառի Որդսպու բնա-կավայրում: Արաբները շարժվում են Կոգովիտ գավառի ամենանշանավոր բերդերից մեկի` Արծափի վրա, որը և կարողանում են գրավել: Այնուհետև սկսվում է ավերածություններն ու կոտորածը, սակայն արաբները դեռ չէին հասցրել վայելելու իրենց հաղթանակը, երբ հաջորդ առավոտ անսպասելի արաբների համար Արծափ հասավ հայոց սպարապետը իր 2000 հեծյալներով: Նա շեշետակի հարվածով նույն օրը կարողացավ ջախջախել արաբների 3000-ոց ուժերին և խլել ավարը ու ազատել բոլոր գերիներին: Միայն այս ամենից հետո բյուզանդական զորքերը համար-ձակվեցին ճակատամարտ տալ արաբներին, երբ նրանք պատրաստվում էին վերադառնալ Ատրպատական, բայց մինչ այդ դեպքերին անդրադառնալը բյուզանդական զորավարը իր կրած պարտության մեղքը բարդեց հայոց սպարապետի վրա և զրպարտությամբ ձեռբակալեց Ռշտունուն : Միայն տարիներ անց սպարապետը արդարացվեց և կայսեր կողմից նշանակվեց Հայաստանի կառավարիչ և ուղարկվեց հայրենիք: Թեոդորոսը հեռատեսորեն հաշվի էր առնում այն փոփոխությւնները, որ տեղի էին ունեցել հարևան երկրներում: Թուլացած Բյուզանդիան ստիպված էր հոգալ սեփական անվտանգության մասին և զորքերը դուրս էր բերել Հայաստանից: Նման պայմաններում Ռշտունին որոշում ընդունեց կողմնորոշվել դեպի օրեցօր հզորացող Արաբական խալիֆայությունը և պայամանգիր կնքել նրանց հետ:


Հայ-արաբական պայմանագիրը

652թ. Ռշտունին մեծամեծ ընծաներով մեկնեց Դամասկոս և համաձայնության եկավ Ասորիքի արաբ կառավարիչ Մուավիայի հետ: Պայմանագրի համաձայն`
1. Հայաստանը ընդունում է Արաբական խալիֆայւթյան գերիշխանությունը
2. Օտար պետությունների հարձակման ժամանակ խալիֆայությունը պատրաստվում էր պաշտպանել հայերին
3. Հայերը 3 տարով ազատվում էին հարկային պարտականություններից, իսկ հետո տրվելիք հարկի չափը որոշակիորեն չէր նշվում, այն պետք է որոշեին իրենք` հայերը:
4. Հայաստանին իրավունք էր տրվում պահելու 15000 այրուձի:
5. Արաբները Հայաստանի բերդերում չպետք է տեղավորեին արագժբական կայազորներ:
Սակայն ձևականորեն ճանաչելով Արաբական խալիֆայության գերիշ-խանությունը` Հայաստանը, փաստորեն, պահպանում էր իր ինքնուրույ-նությունը: Հայ-արաբական պայմանագիրը դրական դեր խաղաց երկրի կյանքում, թեև հետագայում էլ Հայաստանը մերթընդմերթ ենթարկվում էր արաբների ասպատակություններին: Հայաստանի վիճակը բարելավվեց միայն այն ժամանակ, երբ Ասորիքը կառավարիչ Մուավիան խալիֆ հռչակվեց և վերականգնեց հայ-արաբական դաշինքի պայմանները: Գրեթե մինչև 7-րդ դարի վերջը Հայաստանը կիսանկախ վիճակում էր գտնվում: Այդ ընթացքում առաջադիմեց տնտեսությունը ևզարգացավ մշակույթը: Վերականգնվել էր երկրի բնականոն առաջընթացը, աշխուժացել առևտուրը, կառուցվել էին համաշ-խարհային նշանակություն ունեցող ճարտարապետական հուշարձաններ: 7-րդ դարի վերջին խպալիֆայությունը առավելության հասավ Բյուզանդիայի նկատմամբ և որոշեց վերջնականապես նվաճել Հայաստանը: Հաբիբ իբն Մասալայի` հետագայում խալիֆ Աբդել Մելիքի եղբայր Մուհամեդ իբն Մրվանի ղեկավարությամբ ներխուժեցին Հայաստան և ավերեցին երկիրը: Կողոպուտը, թալանը, տիրում էր ամենուրեք: Երկարատև պաշարումից հետո տիրացան նաև Սևանա կղզուն: Հայաստանը նվաճելուց հետո Մուհամեդը շարժվեց դեպի Վրաստան, հնազանդեցրեց նաև Աղվանքը և հասավ մինչև Դերբենդի ամրությունները: Այս բոլոր շրջանները միավորեցին մեկ վարչական միավորի կազմում, որը ստացավ Արմինա անվանումը / մոտ 700թ./: Արմինիայի առաջին ոստիկանը /կառավարիչ/ դարձավ Աբդալահը: Հայաստանի բնական զարգացումը դարձյալ արգելակվեց ու խիստ դանդաղեց, այս անգամ 1.5 դարով: Հայ ժողովուրդը երկարատև պայքարի ընթացքում պետք է փորձեր վերականգնել իր ազգային անկախությունը:


Հայ ժողովրդի ազատագրական ընդվզումները արաբական տիրապետության դեմ: 703թ. ապստամբության պատճառները

Արաբական տիրապետության ժամանակաշրջանում երկիրը կառավարելու համարնշանակվում էր հատուկ պաշտոնեա, որին հայերը ոստիկան էին անվանում: Նրա գլխավոր պարտականությունն էր հնազանդության մեջ պահել երկիրը, պաշտպանել հարձակումներից և ապահովել նր անդորրությունը: Ոստիկանի նստավայրն էր Դվինը: Ոստիկանից բացի երկրի ղեկավարման մեջ ծանրակշիռ դիրք ունեին ևս 2 բարձրաստիճան արաբ պաշտոնյաներ /փոստային ծառայության ղեկավարը և գլխավոր հարկահանը/: Փոստային ծառայության ղեկավարը հետևում էր ոստիկանի գործողություններին և յադ մասին տեղյակ պահում խալիֆին: Հայաստանի ներքին կյանքում ազդեցիկ դիրք էր գրավում երկրի փաստական կառավարիչը` Հայոց իշխանը: Նա հայ նախարարների ղեկավարն էր և պատասխանատու էր խալիֆի առջև նրանց գործողությունների համար: Նա էր հոգում, որ հայոց այրուձին մասնակցի արաբների մղած կռիվներին: Նա նաև հանդիասանում էր միջնորդ արաբների ու հայ նախարարների միջև: Մյոպարտականությունն էր երկրից գանձվող հարկերի հավաքումը: Հայոց իշխանի Բագրատունիների ժառանգական մենաշնորհն էր: Երկրորդ դիրքը նախարարների շրջանում զբաղեցնում էր սպարապետը: Հայոց իշխանի մահվան կամ երկարատև բացակայության դեպքում սովորաբար նա էր կառավարում երկիրը: Երկրի կյանքում ամենահեղինակավոր դեմքերից էր նաև հայոց կաթողիկոսը, որը շարունակում էր ղեկավարել Մեծ դատավարություն գործակալությունը: Չնայած այս ամենին` Արաբական խալիֆայության ենթակա տարածքները կառավարելու գործում ստեղծվել էր հատուկ ծրագիր, որը և եռանդուն կերպով կենսագործվում էր: Նախ խալիֆայությունը Հայաստանում իր դիրքերն ամուր պահելու նպատակով բերդերում և ամրոցներում մշտական զորք էր տեղավորել: Իրենց ռազմական ծառայությունը ավարտած արաբ զինվորները բնակեցվում էին Հայաստանի քաղաքներում` Դվինում, Նախճավանում, Կարինում, Խլաթում, Արճեշում:Որոշակի ժամանակահատված հոտո այս քաղաքները դառնում են խալիֆայության ռազմական և վարչական հենակետները Հայաստանում: Հատկապես դաժան և անողոք կերպով էր արտահայտվում հարկային քազաքականությունը: Եթե սկզբում արաբները բավարարվում էին գլխահարկի /զիջե/ վճարումով, ապա խալիֆայության դիրքերը ամրապնդվելուց հետո փոխվեց նաև մոտեցումը այս բնագավառում: Բացի գլխահարկից, որը նկատելիորեն ծանրացավ, հայերը պետք էթնաև հողահարկ /խարաջ/ վճարեին: Առանձին դեպքերում հարկադրոիւմ էին, որպեսզի բնակչությունը մասնակցի խոշոր շինրարական աշխատանքներին, ինչպես նաև կերակրել և օթևան տրամադրել արաբ զինվորներին: Հարիս կամ Հերթ ոստիկանի օրոք 725թ. Հայաստանում աշխարհագիր անցհացվեց և հարկերը զգակիորեն ավելացվեցին: Ավելի ահավոր էր այն, որ այսուհետ հարկերը գանձվելու էին նոր սկզբունքով: Եթե նախկինում արաբները հաշվի չէին ատանում երդը` հայակակն նահապետական բազմանադամ գերդաստանը, ապա այժմ նկատի էին ունենում ընտանիքի անդամների թիվը: Այս քայլով բնակչության վիճակը զգալիորեն վատացավ, սկիզբ առան անվերջ բողոքներ: Արաբները հաճախ չէին վստահում հայոց իշխաններին և իրենք իէն հավաում հարկերը: Նրանք իրենց հասանելիքը գանձում էին ընդգծված խստությամբ` թույլ տալով տարաբնույթ կամայականություններ: Գյուղացիներից, քաղաքային ռամիկներից ու ազնվականներից բացի սկսեցին նաև հարկեր գանձել հոգևորականներից: Ստեղծված տնտեսական և քաղաքական անապահով վիճակը բնակչության որոշ մասին հարկադրում էր ապաստան որոնել օտար երկրներում: Հայ բնակիչները հիմնականում գաղթում էին Բյուզանդիա: Այս ամենը հայ ժողովրդի համար դարձել էր սովորական երևույթ: ռավել բարեբեր հողատարծքները շնորհվում էին արաբ վերաբնակիչներին, հայերին քշում էին լեռնային տարածքներ: Արաբական ցեղերը զբաղվում էին իրենց ավանդական անասնապահությամբ և բնական է, որ ընդարձակ ցանքատարածությունները վերածում էին արոտավայրերի: Հատկապես վնասվում էր երկրի տնտեսությունը, այգեգործությունը ու պտղաբուծությունը: Հայ իշխանական տները զգալիորեն թուլացան. Մամիկոնյանները և Կամսարակնները հեռացան պատմության ասպարեզից, արաբ վերաբնակիչները հիմք դրեցին ինքնուրույն պետական կազմավորումների` ամիրայությունների, որոնք հաճախ բախվում էին հայ իշխանների, իսկ հետագայում Բագրատունի թագավորների հետ: Ասպարեզ եկն օտար, եկվոր տարրերը, որոնց համար խորթ էր երկրի կենսական շահերը : Այսպիսի աղետալի վիճակում էր հայտնվել հայ ազգաբնակչությունը իր իսկ սեփական հայրենիքում: Անշուշտ հայ ժողովուրդը չէր կարող հանդուրժել օտարի կորստաբեր բռնակալությունը և միանգամայն տրամաբանորեն, ազգային կենսակերպին համապատասխան 1.5 դար անընկճելի պայքար մղեց իր ազատությունն ու անկախությունը վերականգնելու համար:




703թ. ապստամբությունը

Արաբները իրենց ամբողջ տիրապետության ընթացքում ի վիճակի չեղան ոչնչացնել հայ նախարարական դասը: Հայ նախարարները, երբ տեղեկացան արաբ ոստիկանի ծրագրին, գաղտնի ժողով գումարեցին Սմբատ Բագրատունու գլխավորությամբ, քանի որ հայոց այրուձին խիստ սակավաթիվ էր արաբների դեմ բասահայտ ահանդես գալու համար, ուստի նախարարները որոշեցին հեռանալ երկրից և ապաստանել Բյուզանդիայում: Երբ Սմբատ Բագրատունու 2000 այրուձին գտնվում էր Ակոռի գյուղի մոտ, նրանց հասավ արաբական 5000 զորաբանակը: Մնում էր մեկ ելք` կռվել թշնամու դեմ: Սմբատը գերադասում է դիրքեր գրավել Ակոռիից ոչ հեռու գտնվող Վարդանակերտ ավանում և ամրանում այնտեղ: Արաքսի ձախ ափին գտնվող այս գյուղը վերածվում է ռազմական ամրացված ճամբարի: Սմբատը աշխատում է խուսափել ընդհարումից և հատուկ բանագնաց է ուղարկում արաբենրի մոտ` համոզելու, որ չհետապնդեն իրենց, քանի որ իրենց բոլոր կալվածքները և ունեցվածքները թողնում և հեռանում են: Սակայն արաբները չցանկացան ընդառաջ գնալ հայերին: Ընդհարումը դարձավ անխուսափելի: 702-703թթ. Արարատյան դաշտի խստաշունչ ձմեռն էր, արաբական զորքն ամբողջ գիշեր մնացել էր դրսում և կորցրել էր մարտունակությունը: Հաջորդ առավոտյան հայկական հեծելազորը արաբներին թույլ չտալով ուշքի գալ` նախահարձակ եղավ: Արաբները անակնկալի գալով` այլևս չկարողացան կանգնեցնել հայ զինվորների կատաղի գրոհը: Թշնամին կրում է մարդկային մեծ կորուստներ: Կենդանի մնացածները սարսափից խուճապահար դիմեցին փախուստի դեպի Արաքսի աջ ափը :Արաբ զինվորները խումբ-խում բ նետվեցին դեպի սառցակալած գետը, որը չդիմացավ մարդկանց ու ձիերի ծանրությանը: Ջարդվեց և ջրի հատակը տարավ թշնամու կենդանի մնացած զինվորների մեծ մասին: Արաբական 5000 զինվորներից հազիվ կարողացան փրկվել 300 հոգի, որոնց հայերը մեծահոգաբար ներում շնորհեցին և թույլ տվեցին հետ վերադառնալ: 703թ. Վարդանակերտի ճակատամարտը փառքով պսակվեց և արաբական տիրապետության դեմ հայ ժողովրդի բարձրացրած առաջին ապստամբությունը լուրջ կորուստներ պատճառեց: Այս դեպքերին զուգընթաց նույն թվականին ոտքի ելան նաև Ռշտունյաց գավառի բնակիչները, որոնց առաջնորդում էր Վասպուրականի Աշոտ իշխանի որդի Սմբատը: Ռշտունցիները իրենց գավառի Գուկանք գյուղի մոտ հանդիպելով արաբական գնդերին կռվի են բռնվում նրանց հետ և ջախջախելով վերջիններիս կենդանի մանցածներին հարկադրում են նահանջել: Սմբատ իշխանը համեմատաբար փոքրիկ ուժերով սկսում է հետապնդել փախչող արաբներին, որոնցից 280 հոգի հազիվ կարողացան իրենց գցել գյուղի եկեղեցին և ներում խնդրել :Հայերը ի պատասխան նրանց ասեցին. <<Մենք սովորել ենք մեր հայրերից, որ ողորմություն արժե անել նրանց, որոնք գիտեն ողորմել, իսկ դուք անողորմ եք և ողորմության արժանի չեք>>: Երևբ արաբները տեսան, որ այս ձևով իրենք ազատվել չեն կարող փորձեցին կռվով փրկել իրենց կյանքը: Գուկանքում սկսվեց անողոք մարտը: Հայերը, ոգևորված իրենց տարած մի քանի հաղթանակներով, գրոհի նետվեցին և ոչնչացրին մինչև վերջին մարդը: Վարդանակրետի և Գուկանքի հաղթանակից ոգևորվելով շատապեց ապստամբել նաև Այրարատ աշխարհի Վանանդ գավառը: յստեղ ապստամբներին ղեկավարում էի ն Կամսարականները: Վանանդի ապստամբերին ևս հաջողվեց փայլուն հաղթանակ տանել արաբական խոշոր ուժերի նկատմամբ: Այս դեպքերից ետո Սմբատը կարողացավ բարեկամական կապեր հաստատել Բյուզանդիայի կայսեր` Տիբերիոս 3-ի հետ / Աբսիմարիոս 698-705/ և նրանից կյուրոպաղատության կոչում ստանալով` իր զինակիցներով անցավ Տայոց աշխարհ և հաստատվեց Թուխարք ամրոցում: Երկորւմ մնացած մյուս նախարաները որոշեցին հաշտության ուղիներ որոնել խալիֆի հետ :Նրանց անհանգստությունը մեծացավ այն ժամանակ, երբ իմացան, որ Աբդել Մելիք խալիֆը Մուհամեդ բեն Օքբարին մեծ ուժերով ուղարկել է Հայաստան: Հայերը հատուկ պատգամավորություն ուղարկեցին Դամասկոս` Սահակ Ձորափորեցի կաթողիկոսի գլխավորությամբ /677-703թթ./, որպեսզի նա կարողանա մեղմել խալիֆի բարկությունը, սակայն կես ճանապարհին մահացավ և գործը մնաց անավարտ: Թեև 703թ. ապստամբությունը անհաջողությամբ ավարտվեց, բայց կարևոր նշանակություն ունեցավ, քանզի վերջնական հաղթանակի հույս արթնացրեց ժողովրդի մեջ, ամրապնդեց հայ զորականների մարտական ոգին: Խալիֆայությունը հարկադրված էր հաշվի առնել հայերի բուռն դիմադրությունը և փոխել Հայաստանի նկատմամբ վերաբերմունքը: Արաբները շուտով ճանաչեցին հայ նախարաների ժառանգական հողատիրության իրավունքը, ինչը շատ կարևոր զիջում էր: Խալիֆայությանը ենթակա երկրներում քրիստոնյա իշխանները որպես կանոն իրավունք չունեին իրենց տիրությները ժառանգաբար հանձնել իրենց որդիներին: Վարդանակերտի և Գուկանքի պարտության վրեժը արաբները լուծեցին 705թ. երբ հատուկ կարգադրություն արվեց խալիֆից: Նախճավանի արաբ զորավար Կասիմը քաղաք հրավիրեց հայ նախարարաներին իբր թե կամենում է այրուձիի հաշվառում կատարել և ռոճիկ վճարել զորավարներին: Խաբեությամբ ձերբակալելով 100-ավոր մարդկանց նրանց փակեցին Նախճավանի և մոտակա Խրամ ավանի եկեղեցում և հրկիզեցին: Այս ոճրագործության հեղինակն երը հույս ունեին, որ կարող էին կոտրել հայ ժողովրդի մարտական հոգին, սակայն չարաչար սխալվեցին:


774-775թթ. Ապստամբությունը
8-րդ դարից սկսած արաբները իրենցտիրապետության հյուսիսային սահմանների ապահովության համար կատաղի պատերազմներ էին մղում Կովկասյան լեռնաշղթաներից դեպի հյուսիս ապրող ժողովուրդների դեմ և միայն Մրվան ոստիկանի ժամանակ կարողացան հաստատվել Դերբենդում, որն էլ դարձավ խալիֆայության ամենախոշոր ամրությունը Կովկասի սահմանագլխին: Օգտագործելով հայ նախարարների միջև եղած հակասությունները և թշնամանքը ջլատում ու քայքայում էին հայկական ռազմական ուժերը: 725թ. անցկացված նոր աշխարհագրից հետո հարկային քաղքականությունը ավելի խստացվեց, իսկ 740-ական թ-ի սկզբին խալիֆայության ներսում ծագեցին գահակալական արյունահեղ կռիվներ, որոնք գլխավորում էին Օմայանների ոխերիմ հակառակորդները` Աբբասյանները: Այս կռիվները շարունակվեցին մինչև 750թ., երբ Օմայան Մրվանի սպանությունից հետո հաստատվեց արաբական նոր դինաստիա` Աբբասյաների դինաստիան /հենց այս շրջանում է, որհպատակ երկրներում այդ թվում Արմինիայում, փորձեր արվեցին ապստամբելու միջոցով թոթափել խալիֆայության իշխանությունը/: Այս ընթացքում Հայաստանի քաղքական և տնտեսական կյանքում հիմնական դեր կատարող նախարները Մամիկոնյաններն ու Բագրատունիներն էին, որոնց հարում կամ ազդեցության տակ էին գտնվում մեծ ու փոքր մյուս ազնվականները: Բագրատունիները իրնեց դիրքերը Հայաստանում ամրապնդելու համար մեծ մասամբ փորձում էին համակերպվել խալիֆայությանը, իսկ Մամիկոնյանները որոշ հույսեր կապելով Բյուզանդիայի հետ, ուզում էին նրանց օգնությամբ տապալել արաբական տիրապետություը և միանգամայն տրամաբանական է, որ խալիֆայությունը նախապատվությունը պետք է տար Բագրատունիներն և ոչ թե Մամիկոնյաններին:

Արշակունիների ժառանգական իշխանության հաստատումը Հայաստանում.

Վաղարշ Երկրորդ թագավոր Մեծ Հայքի
Անտիկ աղբյուրներում տեղեկություններ չեն պահպանվել, թե Սոհեմոսից հետո ով է թագավորել Հայաստանում: Մնում են Մովսես Խորենացու տվյալները, որոնք այս ժամանակշրջանի համար ավելի հավաստի են: Միայն պետք է նշել, որ պատմահայրը Վաղարշ 1-ինի և Վաղարշ 2-րդին միացնում է և խոսում մեկ թագավորի` Վղարշի մասին, որը գահակալել է Տիգրան Վերջինի, այսւինքն Սոհեմոսի մահից հետո: Հերոդիանոսի`/2-րդ դարի վերջ և 3-րդ դարի սկիզբ/ կցկտուր տեղեկություններից երևում է, որ հայոց թագավորը չափազանց զգույշ և չափավոր քաղաքականություն է վարում`չեզոք դիրք բռնելով պարթևի հանդեպ և խուսափելով օգնել նրանց: Այս հանգամանքը իրավունք է տալիս ենթադրելու, որ Վաղարշ 2-ը Վաղարշ 1-ի սերնդից էր ,նրա թոռն էր կամ եղբորորդին և ոչ պարթևների նոր դրածո: Մանանդյանը հիմնվելով Հերոդիանոսի վկայությունների վրա ցույց է տալիս ,որ Հռոմեական կայսրության մեջ ծագած գահակալական կռիվների ժամանակ իբրև հռոմեական կայսր Պեսկենիոս Նիգերին են ճանաչել: Պարթևաց թագավոր Վաղարշ 4-րդը Օսրոյենե Եդեսիայի թագավոր Աբգար Թ-ի և Հատրայի թագավոր Բարսեմիոսը: Վերջին 2 թագավորները նույնիսկ ռազմական օգնություն են ցույց տվել Նիգերին: Միայն Մեծ Հայքի թագավոր Վաղարշ 2-րդն էր, որ մնացել է չեզոք և հրաժարվել օգնել Նիգերին: Այս տեղեկությունները հիմք են տալիս եզրակացնելու, որ Սոհեմոսի մահից հետո հռոմեական կայսրության մեջ տեղի ունեցող գահակալական կռիվների պայամաններում Հայաստանից վռնդվել են Վաղարշապատում կանգնած հռոմեական ռազմական ուժերը: Հռոմեական կայսրության խառնակ վիճակին վերջ է դնում Սեփտինիոս Սևերոս կայսրը, որը հաղթեց իր ախոյա Նիերին, վերջինիս սպանեց Կիլիկիայում 194թ. աշնան սկզբին և եկավ Միջագետք, որպեսզի պատժի Նիգերի դաշնակիցներին: Հերոդիանոսը շարունակում է.<<Պատրվակ բռնելով, որ հատրացոց Բարսեմիոս թագավորը դաշնակից է եղել Նիգերին Սևերոսը արշավեց արևելք: Գալով այստեղ նա ուզում էր ներխուճել Հայաստան, բայց հայոց թագավորը շտապեց թախանձանքով կանխել այդ և ուղարկեց նրան փող, նվերներ ու պատանդներ` խոստանալով նրան զինակցություն ու բարեկամություն: Սևերոսը հայկական գործերը հաջողությամբ ավարտելով ըստ իր ցանկությամբ առաջ շարժվեց դեպի հատրացոց երկիր: Ինչպես տեսնում ենք Հռոմի և Հայաստանի միջև ձևավորվում էին քաղաքական փոխհարաբերությունների այն ձևերը, որոնք բնորոշ էին հետագայի համար: Վաղարշ 2-րդի ճիշտ դիրքորոշումը իհայտ եկավ նաև Միջագերքում: Այստեղ ևս, ինչպես Հայաստանում Սոհեմոսի մահից հետո տեղական կախյալ թագավորությունները` մասնավորապես Ադիաբենեն և Հատրենեն, գրավել էին հռոմեական ամրությունները և պահանջում էին, որպեսզի կայսրության զորամասերը դուրս գան այդ տեղերից և երկրամասերը վերադարձվեն իրենց: Սակայն վերստին հզորացած կայսրությունը չէր կարող հաշտվել այդ երկրամասերի կորստյան մտքի հետ, քանի որ այդ վայրերն ունեին ռազմաստրագտեգիական նշանակություն արևելքում հռոմի գերիշխանությունը ամրապնդելու համար: Ուստի Սեպտինիոս Սևերոսը 195 թ. գալով Միջագետք վռնդեց ապստամբներին այդ երկրամասերից և նույնիսկ նվաճեց նոր երկրամասեր: Սակայն ընդամենը 1 տարի հետո 196 թ. Հռոմի ներքաղաքական կյանքը կրկին ցնցվեց գահակալական նոր պատերազմներով: Սևերոսի դեմ դուրս էր եկել հայտնի գործիչ Ալբինոսը: Այս իրադարձությունները օգտագործեց պարթևների թագավոր Վաղարշ 4-րդը և վերագրավեց Միջգետքը, իսկ հետո պաշարեց Մծբինը: 197 թ. Սևերոսը վերջնական պարտության մատնեց Ալբինոսին և կրկին ժամանեց Ասորիք: Օսրոյենե-Եդեսիայի թագավոր Աբգար Թ. վերստին հայտնեց իր հպատակությունը կայսրությանը, իսկ Վաղարշ 4-րդը դադարեցրեց Մծբինի պաշարումը և ետ քաշվեց: Սևերոսը կարգավորելով գործերը Միջագետքում 198 թ. իր զորքով մոտեցավ Բաբելոնին: Կարճ դիմադրությունից հետո Բաբելենը, իսկ հետո Սելևկիա քաղաքները գրավվեցին, իսկ մինչ գրավվելը պարթևների կարգադրությամբ արդեն այդ քաղաքները դատարկվել էին: Ամենից վճռորոշը Տիզբոնի գրավումն էր: Կարճատև դիմադրությունիվ հետո քաղաքը մատնվեց կողուպուտի ու կոտորածի: Հռոմեական կայսրության սահմանները առաջ քաշվեցին դեպի արևելք մինչև Տիգրիս գետը: Կայսրության այս ավան պոստում /Ֆոռպոստ/ Միջագետքի ռազմական կենտրոնը դարձավ Մծբինը, իսկ նրա թիկունթում մնացած Օստրոլենե-Եդեսիայի թագավորությունը շարունակում էր մնալ Հռոմից կախյալ պետություն: Սևերոսի արշավանքների ժամանակ արևելքում Մեծ Հայքը ոչ միայն չտուժեց, այլև որոշ արտոնություններ ձեռք բերեց: Կցկտուր տեղեկություններից կարելի է եզրակացնել, որ այն ռազմական համակարգը,որ սկսվեց ձևավորվել 166 թ. սկսած ավարտվեց Վաղարշ 2-րդի և Սևերոսի ժամանակ: Մեծ Հայքի թագավորությունը նաև Վիրքը և Աղվանքը մտնում էին կապադովկիան զինվորական կառույցի մեջ: Կազմակերպություն, որը նախատիպ էր հանդիսանալու հետագայում Բյուզանդիայում բանակ թեմերի առաջացման համար: Ըստ այդ համակարգի Մեծ Հայքը պահպանելու էր մշտական հեծելազոր, որի գերագույն հրամանտարը պետք է լիներ հայոց սպարապետը: Հայկական հեծելազորի պահպանության համար կայսրությունը համաձայնել էր յուրաքանչյուր տարի վճարել որոշ դրամական նպաստ: Մարկվարտը ենթադրում է, որ Սևերոսից սկսած հայկական հեծելազորը այս նպաստը ստանում էր Կովկասում իրավիճակը վերահսկելու համար: 217 թ., երբ Հայաստանու թագավորեց Տրդատ 2-րդը ըստ Դիոնկասիոսի այն փողը, որը ստացվում էր հռոմեացիներց յուրաքանչյուր տարի Տրդատը հույս ուներ, որ կստանա: Այս փաստը ինքնին վկայում է այն կարևորությամ մասին, որ ունեցել է հայկական հեծելազորը հռոմեական կայսրության համար և բնական կերպով այս ժամանակաշրջանից բարձրանում է հայոց սպարապետի դերը հայկական արքունիքում: Սպարապերության գործակալությունը պերք է հետին պլան մղեր մյուս գործակալությունները: Վաղարշ 2-րդի որոք դեռևս շարունակվում էին ալանների ներրխուժումը Անդրկովկաս և Հայաստան: Ալանների ցեղակից էին մասքութներ` վաչկատուն ցեղ, որը տարածված էր Կուրի գետաբերանից մինչև Սամոդ գետը: Այստեղ էր գտնվում Մազքաթաց Արշակունիների թագավորությունը, որը մշտական սպառնալիք էր հանդիսանում Աղվանքի, Հայաստանի և Ատրպատականի համար: Նրանց դեմ է դուրս գալիս Վաղարշը մեծ բազմությամբ և քաջամարտիկ մարդկանցով և հալածելով հակառակորդին մտնում նրա երկիրը և այնտեղ տալիս ճակատամարտ: Թեպետ մասքաթները պարտվեցին, բայց այդ պարտությունը ծանր նստեց հայկական բանակի վրա: Այստեղ սպանվեց Վաղարշ 2-րդը: Այս դեպքերը ըստ Մարկվարտի տեղի է ունեցել 198թ.: Խորենացին բնութագրելով Վաղարշին նշում է .<<ՈՒրիշները լոկ ապրել են, բայց ես ասում եմ, որ սա մահից հետո էլ ապրում էիր բարի անունով, քան շատերը թույլ թագավորներից>>:

Հայաստանը կրկին Սոհեմոսի թագավորության տարիներին

Հայաստանը կրկին Սոհեմոսի թագավորության տարիներին
166թ. հետո մինչև Սեպտինիոս Սևերոս կայսրը /193-211թթ./ մոտ 25 տարի` քառորդ դար, ոչ մի տեղեկություն պատմական Հայաստանի վերաբերյալ չունենք: Այդ մշուշը որոշ չափով լուսավորում է Վաղարշապատում գտնված հունարեն և 2 լատիներեն արձանագրություններ: 165թ. հռոմեական բանակը վերադառնալով Հարավային Միջագետքից իր հետ բերեց ժանտախտ, որը տարածվել էր ամբողջ Առաջավոր Ասիայում` հասնելով ընդհուպ ԵՎրոպա: Վաղարշապատում գտնված հունարեն արձանագրությունը պետք է փորագրված լիներ հենց այդ տարի: Արձանագրություններից տեղեկանում ենք, որ Էլիոս Վալենտը, որիը Վաղարշապատում տեղակայված հռոմեական լեգեոնի հրամանտարն էր տապանաքար է դնում միաժամանակ մահացած 35 տարեկան կնոջ և 10տարեկան դստերը: Արձանագրության մեջ հիշատակված Էլիոս Վալենտը հանդիսանում էր Հայաստանում, Իբերիայում և Ալբանիայում /Աղվանք/ տեղակայված հռոմեական բանակի առաջի հրամանատարներից մեկը: Վաղարշապատի մյուս արձանագրությունները 176թ. տեղեկացնում է, որ Մարկոս Ավրելիոս կայսեր միաժամանակ /173-176թթ./Վաղարշապատում էր տեղավորված հռոմեական կայազորը Կապադովկիայի լեգատ Արիոս Անտոնինոսի հրամանատարության ներքո: Նաև իրազեկվում են, որ կառուցվել է մի ամրություն, որի պատի մեջ էլ դրված է եղել հետևյալ արձանագրությունը: Մյուս լատիներեն արձանագրությունը թվագրվում է 185թ.-ով: Կայսեր Կոմմոդոսի /180-192թթ./անունը ջնջված էր նրա մահից հետո, ինչպես շատ ուրիշ արձանագրությունների մեջ: Արձանագրություններից տեղեկանում ենք, որ շարունակվում էին Վաղարշապատի միջաբերդի ամրությունների շինարարական աշխատանքները Ապոլլինարյան լեգեոնի զորամասերի կողմից: Կապադովկայն զինվորական շրջանի լեգատ Կելիոս Կալվինի ընդհանուր հրամանատարության ներքո: Վաղարշապատում աշխատանքների ղեկավարն էր Ցենտուրիոն Ավրելիոսը: Հիշատակված արձանագրությոուններից կարելի է եզրզկացնել, որ Սոհեմոսի գահակալոիթյան տարիներին/163-186թթ./ Վաղարշապատռում տեղեկայված են եղել հռոմեական զորամասեր, որոնց հիմնական խնդիրն էր հանդիսանում պաշտպանել Հռոմի շահերը:

Մեծ Հայքի թագավորության վերականգնումը

Մեծ Հայքի թագավորության վերականգնումը

Թեպետ հռոմեացիները ճնշել էին ապստամբությունը, սակայն միևնույն ժամանակ հարկադրված էին հետ կանգնել իրենց ծրագրից` Հյաստանը հռոմեական պրովինցիա դարձնելուց: Նորից վերականգնվեց նախկին դրությունը: Այսինքն հայակական թագավորությունը պահպանվեց և այն նորից հանձնվեց Սոհեմոսին: Լուկիոս Վերոսը, գալով Նոր քաղաք, ապստամբության փորձ անողներին խոսքով ու գործով հնազանդեցրեց, իսկ հետո հայտարարեց, որ Նոր քաղաքը կլինի գլխավոր քաղաքը: Նոր քաղաք Վաղարշապատը, սակայն պաշտոնապես հայտարարվում է Մեծ Հայքի թագավորության գլխավոր քաղաք` այսինքն մայրաքաղաք, որտեղ և տեղեկայվում է հռոմեական լեգեոնները: Այս ամենից հետո հետևեց կարգադրությունը Սոհեմոսին բերել Հռոմից և նորից բազմեցնել հայկական գահին: Կապադովկիայում տեղակայված հռոմեական 2 լեգեոններից մեկը զորահրամանատար Թուկիդիդեսին Վերոսը հանձնարարում է Սոհեմոսին անձամբ բերել Հայաստան: Հռոմեական գրող Կոռնելիոսը/2-րդ դար/ իբրև դեպքերի ժամանակակից նշում է.<Մարկոս Ավրելիոսը գերադասեց թագավորությունը Հայաստանում հանձնել Սոհեմոսին, և ոչ թե Վաղարշին և, իսկ Բակուրին զրկեց թագավորությունից>>: Տվյալ դեպքում հազիվ թե Վաղարշ անվան տակ պարթևական թագավոր Վաղարշ 3-րդին պետք է հասկանալ: Կարելի է ենթադրել, որ սա գահնկեց արված հայոց թագավոր Վաղարշն է: Հավանաբար այս Վաղարշը նույնպես տարվել է Հռոմ և համարվել հայկական գահի հնարավոր թեկնածու: Այնուամենայնիվ գերադասվել է Սոհեմոսը, որը և թագավորել է Հայաստանում 2-րդ անգամ/164-186թթ.: Հայաստանում պատերազմը ավարտելուց հետո 165թ. հռոմեական զորքերը մտնում են Մեդիա-Ատրպատական, որը այդ ժամանակ ըստ երևույթին ինքնուրույն պետություն էր: Այս երկիրտ ևս նվաճելուց հետո Մարկոս Ավրելիոս և Լոիկիոս Վերոս կայսրերը ընդունում են <<մեդական>> տիտղոսը: Պարթևները հայտնվել էին դժվար իրադրության մեջ: Առկա էր երկրտրանք. շարունակել ռազմական գորխողությունները ըստ իրենց անհայտ ելքով, որի հավանական արդյունքը պետք է լիներե պարտությունը իր բոլոր բացսական հետևանքներով, մյուս ելքը` ռազմական գործողությունների դադարեցումը և խաղաղության պայմանագիրը ստորագրելը: 2 ուղղություններն էլ պարթևական արքունիքում ունեին կողմանկիցներ: Վերջին հաշվով հաղթանակեց խաղաղության պայմանագրի ստորագրության կողմնակիցների խմբավորումը և 166թ. վորջեին հաստատվում է խաղաղություն: Ըստ խաղաղւթյան պայմանագրի կայսրության սահմանը անցնելու էր Միջագետքի արևմտյան մասով մինչև Խաբուր գետը: Օսրոյենե-Եդեսիայի թագավորությունը դարձավ Հռոմից կախյալ պետություն, իդկ հելլենականացված հինավուրց Խառան քաղաքը հայտարարավեց ազատ քաղաքկայսրության հովանացվորությոն ներքո: Միջագետքից հյուսիս գտնվող Մեծ Հայքը դարձավ Հռոմից կախյալ թագավորություն: 166թ. պայմանագիրը վերականգնեց այն դրությունը, որ գոյություն ուներ մինչև 161թ. ` Հայաստանը անվանապես հռչալկկվում էր անկախ, բայց այնուամենայնիվ, որ նրա թագավորները պետք էլինեն Հռոմի դրածոները: Սա այն առավելագույնն էր, ինչին կարող էր հասնել Հայաստանը տվյալ պատմական ժամանակշրջանում: Լուկիոս Վերոսը գահընկեց Բակուր թագավորի հետ վերադարձավ Հռոմ: Այստող Բակուրը վայելում էր Մարկոս Ավրելիոս կայսեր հովանավորությունը և իր ողբոր Միհրդատի հետ ընդունվել կայսերական նԱվրելյան ազգակցության մեջ: Ինքը և իր եղբայրը կրում էին Ավրեելիան պատվանունը: Պետք է նշենք մի շատ կարևոր հանգամանբք. Մարկոս Ավրելիոս կայսրը այդպես էլ Բակուրից չվերցրեց արքայական աստիճանը Բակուրը այն պահեց մինչև իր կյանքի ավարտը: Դեռևս 16-րդ դարի վերջում Հռոմում մի մարմարե զոհասեղանի վրա պահպանվում էր Բակուրի մի հունարեն արձանագրություն փորագրված 164թ. և նվիրված նրա մահացած եղբոր Ավրելիոս Միհրդատի հիշատակին, ուր Բակուրը անվանված է <<Ավրելիոս Պակորոս թագավոր Մեծ Հայքի>>: Հռոմ տարված գահընկեց Բակուրի անունը շարունակում էր արծածվել Հռոմի պետական շրջաններում, իբրև հայկական գահի հնարավոր թեկանածու Սոհեմոսի և Վաղարշի կողքին: Մարկոս Ավրելիոս և Լուկիոս Վերոս կայսրերը Հռոմում իրենց հաղթահանդեսը տոնեցին 166թ. օդոստոսի 23-ին: Նրանց հաղթանակը հավերժացնելու նպատակով Մարկոս Ավրելիոսի հրամանով Հռոմում կառուցվեց մի հոյակերտ կոթող, որի վրա քանդկված էին վերոհիշյալ իրադարձությունները: Այժմ էլ կարելի է Հռոմում տեսնել այդ կոթողը, որի վրա գրված էր.<<Ավրելիոս կայսրը հայերին, պարթևներին և գերմանացիներին մեծ պատերազմում հաթելուց հետո հաղթանակի այս կոթողը իբիև կատարված գործերի հիշատակ նվիրել է իր հորը` Անտոնիոս Պիոս կայասրին>>: Նոր իրադրության մասին աշխարհին տեղյակ պահելու համար կայսրության փողերանոցում 163-186թթ. թողարկում են ոսկյա, արծաթյա, բրոնզե դրամներ: 166թ. խաղաղության պայմանագիրը ունեցավ մեծ նշանակություն: Այն սահմանագիծը, որը որոշվեց Միջագետքում գոյություն ունեցավ գրեթե մինչև արաբների նվաճումները` 7-րդ դարի կեսերը: Մեծ Հայքի թագավորությոն սահմանները հարատևեցին մինչև բաժանումը` 387թ.:

Կիլիկիայի Հայկական Թագավորությունը 12-14-րդ դդ. Մաս 1

Կիլիկիայի Հայկական Թագավորությունը 12-14-րդ դդ.
11-րդ դարի առաջին քառորդում Վասպուրականի Սենեքերիմ թագավորի հետ Փոքր Ասիա տեղափոխված ավելի քան 70 հազար հայեր բնակություն հաստատեցին Կիլիկիայում:
1045 թ. Գագիկ Բ.-ը զրկվելով իր թագավորությունից բնակվեց Պիզու քաղաքում (Կիլիկիա): Այս հանգամանքը առիթ տվեց որ հայ ազնվական տարրեր տեղափոխվեն Կիլիկիա:
1065 թ. Կարսի թագավոր՝ Գագիկ Աբասյանը թողեց իր երկիրը, եվ զորականների ու ազնվականների հետ տեղափոխվեց Ծամնդավ:
1073 թ. Կիլիկիա անցավ Արցախի Օշին իշխանը: Տեղփոխվեցին Սասունից, Շիրակից եվ այլ վայրերից հայեր:
11-րդ դարի 70-ականներին սելջուկների արշավանքների հետեվանքով հայկական բնակչության զգալի մասը տեղափոխվեց Կիլիկիա (Մամեստիա,Ադանա,Տարսոն):
Կիլիկիայի հայերը առաջացրին հայկական իշխանություններ: Այդ իշխնություններից էր նախկին բյուզանդական հայազգի զորավար Փիլարտոսի իշխանությունը: Փիլարտոսը մասնակցել էր 1071 թ. Մանազկերտի ճակատամարտին, նրա իշխանությունը Կիլիկիայում ընդգրկում էր Մարաշի, Քեսուի, Եդեսիայի եվ Անարզաբայի շրջանները: Փիլարտոսի մահից հետո Քեսուում առաջացավ Գող Վասիլի իշխանությունը:
Գագիկ Բ.-ի թիկնապահ՝ նրա ազգականներից էր իշխան Ռուբենը, որը հաստատվել էր Բարձրբերդում: Ռուբենը 1080 թ. ապստամբեց Բյուզանդական կայսրության դեմ, ամրանալով Կոռոմոզոլ բերդում եվ սկսեց պայքարի: Նրան օգնեցին Կիլիկիայի մյուս հայ իշխանները, եվ Ռուբենը սկիզբ դրեց Ռուբինյան իշխանության:
Ռուբենը իր իշխանության մեծ մասը տարածեց Լեռնային Կիլիկիայի վրա: Նրան հաջորդեց որդին՝ Կոստանդին Ա.-ը (1095-1100):
1098 թ. հայկական զորքերը գրավեցին Վահկա բերդը, որը դարձավ իշխանության կենտրոն: Հայերի ռազմական հաջողություններին նպաստեցին Խաչակրաց արշավանքները:
Դաշտային Կիլիկիայում ամրապնդվելու համար 1104 թ.-ին հայոց բանակը բյուզանդացիներին դուրս քշեց Սիսից եվ Անրազաբայից: Ապա Թորոս Ա.-ը (1100-1129) եվ Գող Վասիլը ջախջախեցին Կիլիկիա մտած սելջուկներին: Թորոսի հաջորդ՝ Լեվոն Ա.-ի (1129-1137) ռազմական հաջողությունները անհանգստություն առաջացրին Բյուզանդիայում:
1137-ին բյուզանդական կայսրը անձամբ արշավեց Կիլիկիա, գրավեց Դաշտային Կիլիկիան ապա շարժվեց Լեռնային Կիլիկիա, եվ գրավելով ողջ Կիլիկիան գերեվարեց Լեվոնին ու նրա երկու որդիներին: Լեվոնն ու որդին՝ Ռուբենը մահանում են Կ.Պոլսում 1142 թ., իսկ մյուս որդին Թորոսը փախչելով Կիլիկիա համախմբում է հայկական ուժերը եվ Կիլիկիան մաքրում բյուզանդացիներից:
Թորոս Բ.-ին (1145-1169) հաջորդում է եղբայրը՝ Մլեհը (1169-1175), որը շարունակում է երկրի սահմանների ընդարձակումը, դաշնակցում հարեվան մահմետական իշխանությունների հետ՝ ծովեզերքը բյուզանդացիներից մաքրելու համար: Եվ այն պատճառով որ դաշնակցում է մահմետականների հետ՝ 1175 թ.-ին դավադրաբար սպաննվում է հայ հոգեվորականության կողմից:
Մլեհի օրոք վերաշինվեց Սիս քաղաքը եվ դարձավ իշխանության կենտրոն: Մլեհի հաջորդեց նրա եղբոր՝ Ստեփանեի որդի Ռուբենը (1175-1187), ապա Ռուբենի եղբայր Լեվոն Բ.-ը:
Լեվոնի իշխանության առաջին տարին իսկ 1187 թ. Իկոնիայի սուլթանի զորավար՝ Ռոստոմը հարձակվեց Կիլիկիա, սակայն Ռավիննում ջարդվեց նրա բանակը ու ինքն էլ սպաննվեց: 1188 թ. հայերը Իկոնիայի սելջուկների սուլթանությունից գրավեցին՝ Պռականա, Լուլոա, Պաղրաս եվ Դարպսակ բերդերը:
1189 թ. սկասծ Խաղակրական 3-րդ արշավանքին, Լեվոն Բ.-ը հատուկ բանակցությունների մեջ մտավ Գերմանիայի կայսր՝ Ֆրիդրիխ Շիկամորուսի հետ, հայտնելով պատրաստակամությունը օգնելու պարենով, իսկ Ֆրիդրիխն էլ Լեվոնին խոստացավ թագավորական թագ շնորհել նրան:
Լեվոնը 1191 թ. անձամբ գլխավորած զորքերով օգնեց Անգլիայի թագավոր՝ Ռիչարտ Արյուծասրտին՝ Բյուզանդիայից Կիպրոսը գրավելու համար, որտեղ հաստատվեց Ֆրանսիական Լուսինյանների իշխանությունը:
Լեվոնի հաջորդ քայլը Կիլիկիայի իշխանության Անտիոքի դքսության կախվածության վերացնելն էր: Անտիոքի դուքսը Լեվոնի վաղեմի հակառակորթն էր, նա նույնիսկ Լեվոնի դեմ գրգռել էր Եգիպտոսի սուլթան՝ Սալահեդդինին:
Երբ Անտիոքի դուքսը առաջարկեց տեսակցել Լեվոնի հետ Կիլիկիայի եվ Անտիոքի սահմանամերձ մի վայրում, Լեվոնը ինքը որոշեց տեսակցության վայրը, որովհետեվ նախօրոք տեղեկացել էր դքսի խաբեության մասին: Տեսակցության պահին հայերը հանկարծակի բերեցին Անտիոքի դուքսին ու նրան ձերբակալեցին բերելով Սիս: Դուքսը հարկադրված հաշտություն կնքեց, որի համաձայն հրաժարվեց իր ավագությունից Կիլիկիայի նկատմամբ, վերադարձրեց Ռուբեն Բ.-ի օրոք գրավված Կիլիկյախն հողերը, իսկ դուքսի որդի Ռայմոնդը ամուսնացավ Լեվոնի եղբոր աղջկա Ալիծի հետ, պայմանով որ Ռայմոնդի մահից հետո իշխեր Ալիծից ծնված որդին:
Գերմանիայի կայսր՝ Ֆրիդրիխ Շիկամորուսը (1152-1190) սակայն իր տված խոստումը չկարողացավ կատարել: Նա Կիլիկիայում գտնված ժամանակ մի գետում լողացած ատեն խեղդամահ եղավ: Հայերը թագի խոստումի հարցը բարձրացրեցին նրա հաջորդ Հայնրիխ Զ.-ին, որը իր քարտուղար Կոնրադի միջոցով թագավորական թագ ուղարկեց Լեվոնին, սակայն Կոնրադը պատերազմի պատճառով չկարողացավ հասնել Կիլիկիա:
Այն ժամանակ Բյուզանդիայի կայսր Ալեքսիոս Գ.-ը շտապեց ճանաչել Կիլիկիան որպես թագավորություն 1196 թ., իսկ երկու տարիներ հետո Հայնրիխի ուղարկած թագը հասավ Լեվոնին, որը 1198 թ. Հունվարի 6-ին Տարսոնի մեջ թագադրվեց որպես Հայոց Թագավոր:
Լեվոնը սկսեց ձեռնարկել անկախ իշխանությունների հնազանդեցումը, դրա համար 1202 թ. Լամբրոնի Հեթում իշխանին Տարսոն հրավիրեց խնամիական կապեր հաստատելու պատրվակով, սակայն բանտարկեց Հեթումին ու գրավեց Լամբրոնը:
1199 թ. մահանում է Անտիոքի դուքս Ռայմոնդը գահը թողնելով Ալիծի անչափահաս որդուն՝ Ռուբեն-Ռայմոնդին, սակայն նրա դեմ է ելնում հորեղբայրը՝ Տրիպոլսի կոմս Բոհեմունդը, որը գրավում է Անտիոքը: Պայքար սկսվում է Տրիպոլսի կոմսության եվ Կիլիկիայի թագավորության միջեվ եվ շարունակվում է մինչեվ 1216 թ., երբ Լեվոնի զորքերը մտան Անտիոք, դուրս քշեցին Բոհեմոնդին ու Ռուբեն-Ռայմոնդին հռչակեցին Անտիոքի դուքս: Սակայն Ռուբենը ապերախտ գտնվեց եվ զրկվեց Լեվոնի պաշտպանությունից: 1219 թ. Բոհեմունդը նորից գրավեց Անտիոքը:
1214 թ. Իկոնիայի սելջուկ սուլթան Քեյքավուզը հարձակվեց Կիլիկիայի վրա ու գրավեց Լուլուա բերդը, սակայն հայկական բանակը նրան դուրս քշեց: Քեյքավուզը նորից 1219 թ. հարձակվեց Կիլիկիայի վրա ու պաշարեց Կապանի բերդը, սակայն չհաջողվեց գրավել ու Կոստանդին Գունդստաբլին գերի առնելով վերադարձավ:
Լեվոն Բ. Մեծագործը մեռավ 1219 թ. Մայիսի 2-ին թողնելով բարգավաճ հզոր պետություն մը:
Նրա մահից հետո գահակալության հարցը բարդություններ առածացրեց: Իշխանությունը Կոստանդին Գունդստաբլի ձեռքն էր: Գահի հավակնորդ էր Լեվոնի ավագ դստեր Ռիթայի ամուսին՝ Երուսաղեմի թագավորի որդին: Ոտքի էր նաեվ Ռուբեն-Ռայմոնդը: Սակայն 1220 թ. Ռիթան ու նրա որդին մեռան, իսկ Կիլիկիա զորքերով մտած Ռուբեն-Ռայմոնդին ջախջախեցին Վահրամ մարաջախտի զորքերը:
Արքունիքը ստիպվեց արագացնել Զապելի (Լեվոնի մյուս դստեր) ամուսնության հարցը: 1221թ. Զապելը ամուսնացավ Անտիոքի դուքս՝ Բոհեմունդի որդու Ֆիլիպի հետ, որը օծվեց Կիլիկիայի թագավոր:
Սակայն Ֆիլիպը գահը նստելուց հետո սկսեց հայերին հեռացնել բարձր պաշտոններից տեղը տալով լատիններին: Դրա վրա 1223 թ. հայ իշխանները ձերբակալեցին ու բանտը նետեցին Ֆիլիպին:
1225 թ. Զապելը ամուսնացավ Կոստանդին Գունդստապլի որդի՝ Հեթումի հետ: Հեթումը 1226թ. Տարսոնում մեծ հանդիսությամբ օծվեց թագավոր: